نقشه جامع علمی کشور مطابق تعریف پیشنویس شورای عالی انقلاب فرهنگی عبارت است از مجموعهای جامع، هماهنگ و پویا از اهداف، سیاستها، ساختارها و الزامات برنامهریزی تحول راهبردی علم، فنآوری و نوآوری مبتنی بر ارزشهای اسلامی- ایرانی و آیندهنگر برای دستیابی به اهداف چشم انداز بیست ساله کشور.
با توجه به اهمیت تدوین اسناد بالادستی در سیاستگذاریهای آموزشی خبرنگار مهر در گفتگو با دکتر غلامرضا ذاکرصالحی، عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهش و برنامهریزی آموزش عالی کوشیده است پس از مروری بر تاریخچه چنین برنامههایی، نقشه جامع علمی کشور را که هماکنون پیشنویس آن در سایت شورای عالی انقلاب فرهنگی موجود است بررسی کرده و سپس به منظور فهم بیشتر رویکرد حاکم بر آن، به ارائه و تدوین مؤلفههایی برای پایش و ارزیابی آن بپردازد.
آنچه در پی میآید بخش نخست از این گفتگوست که بیشتر به تاریخچه و تعاریف برنامههای جامع علمی در ایران و از جمله نقشه جامع علمی کشور میپردازد.
برای شروع از سابقه تدوین برنامههای جامع علمی در ایران بگویید.
تدوین برنامههای جامع علمی در ایران از سابقه‌ای غنی برخوردار نیست. آنچه که در تاریخ برنامهریزی در ایران مشاهده میشود تلاشهایی در بخش آموزش و پرورش است. به اعتقاد نفیسی (1378) شاید ما در سال 1322 با تصویب قانون تعلیمات اجباری، اولین برنامه به معنای واقعی را تدوین کردهایم یعنی برنامهریزی که هدف، مدت و منابع دارد و محدودیتها، سیاستها و راهکارها در آن مشخص شده است.
گام دوم مطالعات مهندسین مشاور ماوراء بحار است که حاوی گزارش روشنی از وضعیت آموزش و پرورش در سال 1327 است. اولین شیوه برنامهریزی در تهیه این گزارش، شیوهای است که هم اکنون در ادبیات موضوع به نام روش مطالعات بخشی (Sector Study) میشناسیم.
این مطالعه که در سالهای 1328-1327 انجام یافته یک مطالعه کلی، کلان و تحلیلی از وضعیت آموزش و پرورش است و براساس آن، مسائل عمده آموزش و پرورش در آن زمان شناسایی و چند پروژه تعریف شده است.
به اعتقاد نفیسی برنامههای عمرانی چهارم و پنجم قبل از انقلاب و برنامه اول و دوم توسعه بعد از انقلاب نیز که بخش آموزش دارند دارای چهار رکن شامل اهداف، سیاستها، خط مشیها و اقدامات اجرایی یا اعتبارات برنامه هستند اما بین این چهار رکن ارتباط منطقی وجود ندارد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی چه تلاشهایی در این زمینه انجام گرفت؟
نخستین تلاش در این زمینه تدوین برنامهای به نام «فرهنگ، تحقیقات و تعلیمات عالیه» در سال 1362 بود. در برنامه اول و دوم توسعه نیز صرفاً بخش آموزش مورد توجه قرار گرفت. در این مقطع تدوین برنامه ملی تحقیقات و تعیین اولویتهای تحقیقاتی کشور توسط شورای پژوهشهای علمی کشور از اقدامات مهم تلقی میشود.
در برنامه سوم توسعه (1384- 1380) دایره برنامهها از محدوده آموزش فراتر رفت و قلمرو پژوهش را نیز در برگرفت. در برنامه چهارم توسعه با گسترش این بخش فصل مستقلی بنام توسعه دانایی مشتمل بر آموزش، پژوهش و فنآوری پیشبینی و ایدههایی جدید مانند نظام ملی نوآوری وارد برنامه شد و تلاش شد استقلال دانشگاهها و مراکز علمی در قالب اختیارات ماده 49 به آنها بازگردانده شود.
به طور مشخص از چه زمانی بحث تدوین نقشه جامع علمی کشور مطرح شد؟
درادامه این اقدامات، برای نخستین بار در نشست رؤسای دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی کشور، مسئولین بر ضرورت «تدوین نقشه جامع علمی کشور» تأکید نمودند و بدین ترتیب برای نخستین بار این واژگان برای برنامهریزی بلندمدت علمی کشور مورد استفاده قرار گرفت.
حرکتی که هم اکنون به تدوین و انتشار پیشنویس نقشه جامع علمی کشور منتهی شده است برآمده از مجموعهای از تلاشهاست که میتوان آنها را در چهار موج خلاصه کرد: موج اول (1376 تا 1380)، مشتمل بر مطالعات منتج به برگزاری کنگره ملی راهبردهای توسعه علمی کشور، طرح مطالعاتی دکتر رمضانی تحت عنوان «توسعه نظام علمی کشور» به سفارش وزارت فرهنگ و آموزش عالی، تدوین «نظام توسعه فنآوری» توسط سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران و تدوین «منشور توسعه علمی شرط بقا» بود.
شما اهمیت موج اول را در چه میدانید؟
هدف عمده این موج جلب توجه مقامات سیاسی و کانونهای تصمیمگیر کشور به سوی الزامات و ضرورتهای توسعه علمی کشور بود زیرا در آن مقطع زمانی حرکت سازندگی کشور بعضاً به طرحهای عمرانی و صنعتی تفسیر میشد.
بنابراین در موج دوم این موضع جایگاه خود را پیدا کرده بود؟
در موج دوم (سالهای 1382 و 1383)، این حرکت در فرآیند تکاملی خود ماهیت قانونگذاری پیدا کرد. دستاوردهای مهم این مقطع تصویب قانون اهداف، وظایف و مأموریتهای وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری با هدف انسجام بخشی به فعالیتهای علمی و فنآوری کشور و تعریف مأموریت فرابخشی برای این وزارت در قالب شورای عالی علوم تحقیقات و فنآوری، پیش بینی و تدوین بخش توسعه داناییمحور در برنامه چهارم توسعه و تدوین سه سند ملی «توسعه آموزش عالی»، «پژوهش و فنآوری»، «تمهید شرایط حفظ و نگهداشت نخبگان» بود.
در موج سوم (زمستان 1384)، شورای عالی انقلاب فرهنگی جریانات مربوط به مطالعات پیشین را پیگیری کرد. در نتیجه معاونت پژوهشی وزارت علوم و مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور مأمور مطالعه کارهای گذشته و تدوین سند توسعه علمی کشور شدند.
بر مبنای تلفیق مطالعات قبلی و اسناد سهگانه، سند اول توسعه علمی کشور مشتمل بر هفت هدف، سی و نه راهبرد و صدو پنجاه و هشت برنامه عملیاتی تدوین و پیشنهاد شد (الستی، 1387). همچنین دراین مقطع، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشورموفق شد RFP نقشه جامع علمی کشور را در طول یک سال و در پانزده مجلد تدوین کند.
در موج چهارم (سالهای 1386 و 1387) دو مطالعه همزمان برای تدوین نقشه صورت گرفت. یک مطالعه در دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی که به تدوین یک پیشنویس منجر شد که هم اکنون از طریق سایت این دبیرخانه منتشر شده است و مطالعه دیگر در معاونت پژوهشی وزارت علوم که تحت عنوان «طرح تحول در نظام علم و فنآوری» صورت گرفته و نتایج آن در اختیار شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفته است.
با این اوصاف آیا میتوان گفت که در حال حاضر سندی قابل اتکا و ارجاع در دست داریم؟
این نکته را نباید از نظر دور داشت که تدوین این پیشنویس نباید پایان این پروژه تلقی شود بلکه آغاز راه است و هماکنون اقداماتی چون تکمیل پیشنویس تهیه شده، تصویب آن در مراجع قانونی و کسب اجماع نخبگان کشور باید در دستور کار قرار گیرد. پس از طی این مراحل است که باید اجرا، پایش، نظارت و ارزیابی نقشه صورت بگیرد.
نقشه جامع علمی کشور شامل چه بخشهایی است و دقیقاً چه تعریفی میتوان از آن ارائه داد؟
نقشه جامع علمی کشور مطابق تعریف پیشنویس شورای عالی انقلاب فرهنگی عبارت است از مجموعهای جامع، هماهنگ و پویا از اهداف، سیاستها، ساختارها و الزامات برنامهریزی تحول راهبردی علم، فنآوری و نوآوری مبتنی بر ارزشهای اسلامی- ایرانی و آیندهنگر برای دستیابی به اهداف چشم انداز بیست ساله کشور.
اندیشکده آصف دو تعریف از نقشه جامع علمی ارائه کرده است: نخست طرح یا راهبردی به منظور ایجاد یک سری شایستگیهای محوری برای افزایش توان رقابتپذیری کشور در سطوح جهانی و دوم روایتی بومی از سیاست بلند مدت علم و فنآوری. ویژگیهای یک نقشه علمی اثربخش از نظر پژوهشگران این اندیشکده عبارتند از: جامع نگر و تحولگرا بودن، حساس بودن به ارزشها، مورد وفاق تمامی ذینفعان بودن، امکان تکرار و پابرجا بودن بنیان و شالوده آن در برابر تغییرات.
تعریف دیگر به نقشههای ساختاری علوم در قلمرو علمسنجی مربوط میشود. در این قلمرو، نقشه علمی باز نمودن دو بعدی یا سه بعدی حوزه خاصی از علم بر اساس انتشارات علمی است.
علاوه بر آن در رویکرد علمسنجی، تجزیه و تحلیل نقشه دانش یک حوزه، علاوه بر تکنیکهای ترسیم اطلاعات میتواند شامل موضوعهای گوناگون مثل تجزیه و تحلیل شبکه، زبانشناسی، استخراج مفاهیم و موضوعات، تحلیل استنادی و شاخصهای علم و فنآوری آن حوزه باشد.
جان برنال یکی از مشهورترین فیزیکدانان جهان، تاریخنگار و جامعهشناس علم در سال 1939 یکی از اولین نقشههای علم جهان را ترسیم کرد. پس از او دویله در سال 1961 با تأکید بر نقش رایانه در ترسیم نقشههای علمی، چگونگی ساخت و ترسیم این نوع نقشهها را برای ایجاد تصویر بزرگی از حوزههای جامع علمی پیشنهاد داد.
غیر از این تعاریفی که فرمودید، نقشههای علم و فنآوری را از نظر سنخشناسی چگونه میتوان تقسیم کرد؟
در این چارچوب نقشههای علم و فنآوری را میتوان به چند گروه تقسیم نمود:
1. نقشههای علم با رویکرد علمسنجی
2. نقشههای علمی خاص و موردی
3. نقشههای جامع علم و فنآوری
لطفاً نمونههایی را نیز ذکر کنید.
نمونه این رهنگاشتها پروژه آیندهنگری علم در تایلند است که برای افق سالهای 2000 تا 2020 توسط آژانس ملی علم و توسعه فنآوری تایلند (NSTDA) با همکاری 2677 نفر از کارشناسان و محققان به منظور ارتقای تکنولوژی این کشور تدوین شده است. اما به لحاظ در هم تنیدگی روز افزون علم و فنآوری در کشورهای صنعتی آنچه بیشتر به چشم میخورد نقشه (رهنگاشت) فنآوری است.
این رهنگاشتها چه دستاوردهایی میتوانند داشته باشند؟
پروبرت و شهابالدین (1999) معتقدند که تدوین رهنگاشت فنآوری در سالهای اخیر به عنوان یک ابزار مدیریتی کلیدی در تدوین و تنظیم ارتباط بین منابع فنآوری و شکار فرصتهای بازار ظهور کرده است. این شیوه یک امتیاز عمده در ایجاد چندین کارکرد در کسب و کار از طریق طرح مشترک را فراهم میآورد.
به اعتقاد آنان رهنگاشت فنآوری با توضیح تغییر فنآوری در یک سازمان مورد توجه قرار گرفته میشود. آنها از طریق ارائه یک مدل مفهومی، فرآیند تغییر فنآوری را در سه شرکت بزرگ کاویده و نشان دادهاند که چگونه توسعه و کاربرد رهنگاشت فنآوری با عاملهای معنیدار مرتبط با مقوله تغییر فنآوری همبسته و مرتبط است.
لی و همکارانش (2008) چنین ادعا کردهاند که ناکامی روشهای مدیریت دارایی در ترسیم راهبردهای بلند مدت برای بنگاهها، موجب ظهور رهنگاشتهای فنآوری به عنوان یک ابزار برای کمک به برنامهریزی، گزینش و طرحریزی شده است.
مطالعه آنها نشان داد که در برنامه تحقیق و توسعه دولتی کره، فرآیند رهنگاشت فنآوری سازنده برای بهبود مدیریت پورتفولیو به کار گرفته شده است. در این فرآیند، راهبرد طرحریزی شده از طریق تضمین اینکه یک سازمان در حال پیشبرد برنامههای صحیح در زمان مناسب است حمایت میشود.
همچنین در طی این فرآیند، گزینش متخصصان، انعطاف پذیری فرآیند، روزآمد کردن مستمر رهنگاشت و استاندارد کردن آن به عنوان مطالب انتقادی جهت تدوین رهنگاشت فنآوری با کیفیت بالا در نظر گرفته شده است.
آیا این نقشههای علم و فنآوری ممکن است مشکلات و ایراداتی نیز داشته باشند؟
بله. دامها و مشکلات نقشههای علم و فنآوری نیز از دید محققان مغفول نمانده است. توماس کاپل (2001) کاربرد این اصطلاح را مختص نهادهای تحقیق دولتی و صنعتی میداند و توضیح میدهد که در عمل رهنگاشتها یک سردرگمی درباره اینکه واقعاً به چه منظور تهیه شدهاند و اینکه آنها در میان همه ابزارها و روشهای مدیریت فنآوری چه انتخابهایی داشتهاند ایجاد کرده است.
وی به صورت واضح از تقلیلگرایانهبودن و یا سادهسازی و سادهانگاری قلمرو علم و فنآوری در قالب این نقشهها سخن نگفته است اما تنبّه داده است که رهنگاشتها بینش را محدود میکنند و برای مؤلفانشان ماهیت خصوصی دارند.
سؤالی دیگری که میتوان پرسید این است که این نقشههای علم و فنآوری تا چه حد محقق میشوند؟
دو پژوهشگر چینی، هائوکین و گونگ یادونگ (2006) یادآور شدهاند که برای تعدادی از حوزههای تحقیق، رهنگاشتهای دولتی در قلمرو علم به مانند یک موفقیت (برد) در بختآزمایی است.
آنها متذکر میشوند که هنوز جزئیات طرح 15 ساله چین برای علم و تکنولوژی اجرا نشده است. طرحی که کوشش برجسته در شکل دادن مجدد یک چشمانداز از استعداد علمی ناهمگون در برابر غرب تلقی شده است.
پروبرت و شهابالدین نیز بر یک معضل دیگر در این رابطه انگشت گذاشتهاند. آنها بیان میکنند که گرچه یک راهنمای قطعی و عام برای تدوین رهنگاشت وجود ندارد اما کسب و کارهای مختلف، متقاضی تدوین طرحهای عام هستند.
نواقص و مشکلات دیگر در فرآیند تدوین رهنگاشتها عبارتند از: آرمانگرایی و تئوریزدگی، عدم انسجام، فقدان نظام پایش و ارزیابی، عدم ملاحظه منافع همه ذینفعان و حاکمیت دیدگاه دولتی، دستگاهی و بخشی.
نظر شما