غفلت از اندیشه‌های عرفانی امام/ مدیریت معنوی امام درک نشد

اندیشه‌های عرفانی امام(ره) را باید نظام‌مند بررسی کرد

حجت الاسلام عبدالحسین خسروپناه استاد حوزه و دانشگاه و مدیر گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: اندیشه های عرفانی حضرت امام از سه شاخصه مهم برخوردار است. هماهنگی با فطرت، سازگاری با عقل و مطابقت با شریعت از شاخصه های مهم این اندیشه های عرفانی هستند.

خسروپناه تأکید کرد: تا کنون نظام نظری و عملی و به تعبیری بینشی و کنشی در عرصه رفتاری و اجتماعی را بیان کرده شده است و به رغم اینکه نظریه های سیاسی به صورت نظام مند عرضه شده، اما هنوز مباحث عرفانی امام به صورت عمومی، اجتماعی و آکادمیک ارائه نشده و باید برای عرضه این اندیشه ها فعالیتهای بیشتری صورت گیرد.
 
وی با اشاره به ای که مقداری از این کم کاری ها و عدم توجه به اندیشه های عرفانی امام به فقدان نگاهی نظام مند باز می گردد تصریح کرد: تا کنون نگاهی نظام مند به اندیشه های عرفانی امام نداشته ایم. منظومه وار دیدن اندیشه امام به ما کمک می کند که به شناخت هسته مرکزی اندیشه امام رسیده و بهمفصل بندی این اندیشه ها برسیم. اگر نظام موضوعات امام را به صورت نظام مند درنظر بگیریم در تمام عرصه ها می توان از اندیشه ها بهره مند شد .
 
حجت الاسلام خسروپناه اظهار داشت: گاهی برای مثال در آستانه سالگرد حضرت امام همایشهایی برگزار می شود اما در یک قالب و نقشه جامع کار نمی شود. اندیشه امام به قدری متنوع، جامع و منظومه وار است که بسیاری از خلأهای جامعه ما را می تواند منظومه وار پاسخ دهد.
 
مدیر گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در رابطه با ضرورت پرداختن به اندیشه های امام و بازخوانی این اندیشه ها گفت: امام خمینی(ره) بنیانگذار انقلاب اسلامی بوده است ، نمی توان فرمایشات امام را نادیده بگیریم . امام براساس نیازهای جامعه این سخنان و مطالب را ارائه می کرد، از این روز اظهارات و سخنان امام هدفمند ارائه شده است.

ابتکارات عرفانی و فلسفی امام مغفول ماند

آیت الله محمد علی تسخیری دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی اظهار داشت: شاخصه های اندیشه های عرفانی حضرت امام در حقیقت همان شاخصه های عرفانی اسلام است. یکی از این شاخصه ها مسئله تعادل میان تربیت نفس و هوای نفسانی و تعادل میان این تربیت و رفتار اجتماعی و حضور در صحنه های اجتماعی گوناگون است؛ به طوری که می توان این تعادل و تکامل نفسانی و فعالیتهای اجتماعی را مهمترین ویژگی اندیشه های عرفانی امام دانست.

آیت الله تسخیری تقید کامل به ارشادها و تعالیم شریعت اسلامی را دومین شاخصه اندیشه های عرفانی امام دانست و گفت: این تقید در رد همه تصوراتی خارج این تقید و راه های طریقت و شریعت است.

دبیر کل مجمع تقریب مذاهب اسلامی در ادامه اظهارات خود تصریح کرد: نکته دیگری که در رابطه با شاخصه های عرفانی امام به نظر می رسد این است که ارتباط کامل خداوند متعال و خود را فراموش نکرد و در راه تحقق شریعت الهی فداکاری کامل کرد.

وی با یادآور اینکه این فداکاری مستلزم موکول کردن همه امور به خداوند و عمل به تکلیف منهای در نظر گرفتن سود و زیان آن است، افزود: مهم عملی کردن به تکلیف است و نتایج مادی کار مهم نیست. فنا شدن در راه خدا یکی از ویژگی های عرفان اسلامی و همچنین عرفان امام است.
تسخیری گفت:این نوع عرفان که امام نمونه کامل آن است به کل جهان به یک دید نگاه می کند که همه جهان جلوه خداوند متعال است ، هر آنچه هست خود او است و همه این مظاهر جلوه های قدرت است. عشق عشق او، ،فعل فعل او و اثر اثر اوست.

نایب رئیس اتحادیه بین المللی علمای مسلمان با اشاره به ضرورت بازخوانی و پرداختن به اندیشه های امام خمینی(ره) در تمام ابعاد گفت: ما برای کم کاری در این زمینه مقصریم، باید شخصیت امام را تحلیل کرده و به جهانیان عرضه کنیم. متأسفانه در جهان ابعاد مادی رهبری حضرت امام را در نظر گرفته و شخصیت ربانی امام را با شخصیت دیگر رهبران مقایسه می کنند و میان این دو مساوات قائل می شوند. این درحالی است که ما باید شخصیت عرفانی امام را خوب شناخته و آن را به جهانیان نشان دهیم .


آیت الله تسخیری تصریح کرد: باید شخصیت عرفانی امام را نشان دهیم و اگر این شخصیت را آنطور که هست معرفی کنیم بعد انسانی و متعالی امام به جهانیان عرضه خواهد شد. ما در این رابطه هنوز هیچ کاری نکردیم و جهان نمی داند امام چه ابتکاراتی در فلسفه ، عرفان، فقه و اصول داشته و چگونه توانسته این نظریه های بزرگ خود را در میدان عمل اجرا کنند. ما خود هنوز این شخصیت را نشناخته و در نتیجه در معرفی  آن موفق نبوده ایم.

وی  ابتلا به کارهای روزمره ، عدم درک آثار معرفی شخصیت امام و ابعاد آن در زمینه پیشرفت حضور انقلاب اسلامی در جهان و تاحدی عامل کوتاهی را به عنوان عواملی کم کاری در زمینه شناخت اندیشه های امام عنوان کرد.

عرفان امام برای الهی‌کردن زندگی است

حجت الاسلام سید جواد موسوی هوایی معاون پژوهشی و آموزشی سازمان تبلیغات اسلامی در رابطه با ابعاد و ویژگی های اندیشه های عرفانی امام خمینی(ره) گفت: اندیشه های عرفانی امام ویژگیهای ممتازی دارد که در حقیقت به ویژگهای ممتاز عرفان و توحید قرآن کریم و عرفان و توحید اهل بیت باز می گردد، چرا که امام شاگرد مکتب قرآن به طریق و تفسیر اهل بیت (ع) است.

وی افزود: هر ویژگی که در عرفان اسلامی با این ساختار مشاهده می کنیم به طور قطع در عرفان امام هم هست. ویژگیهای عرفان اسلامی عمیق تر از یک شخصیت ممتاز تاریخ تشیع است چرا که بیان عرفان مکتب است.

حجت الاسلام موسوی هوایی با اشاره به اینکه عناصر عرفان امام را می توان به دو دسته عناصر ایجابی و سلبی تقسیم کرد اظهار داشت: اساسی ترین عنصر ایجابی عرفان امام مسئله توحید است که اول شناخت و پس از آن عمل به وظیفه الهی است که یکی از بارزترین ویژگی عرفان اسلامی و عرفان امام است. به این معنی که بشر در حدی که طاقت دارد خداوند را شناخته و پس از آن وظایف الهی را در شئون مختلف حیات درک کرده و سپس به این وظایف عمل کند.
 
وی با تأکید براینکه این رویکرد انسان را خدایی می کند گفت: در غیر معصوم امام مصداق بارز این امر است که تفکر، آثار، عملکرد امام الهی است و از محور توحید بیرون نمی زند. این امر بازتاب عظیمی در مسائلی دارد که امام مطرح کرده است و یک نمونه آن مسائل سیاسی اجتماعی بوده است. امام بسیار قدرتمند و قاطع و محکم برسر حرف الهی خود ایستاده و جامعه را به سمت توحید هدایت می کند.
 
معاون آموزشی و پژوهشی سازمان تبلیغات اسلامی دومین محور در عرفان اسلامی مسئله ولایت دانست و اظهار داشت: ولایت هم نشأت گرفته از ولایت الهی، توحیدی شدن، صفات الهی پیدا کردن است. این ویژگها منجر می شود انسان تحت ولایت الله قرار گیرد. ولایت بزرگترین عنصر برای حرکت به سمت توحید ناب و حقیقی است. مقصود از توحید ناب توحید قرآنی است. عرفان اسلام، اهل بیت و امام با این دو ویژگی از سایر عرفانهای کاذب و جعلی متمایز می شود.
 
وی گفت: انسان وقتی حرکت صعودی به سمت خدا دارد، صفات الهی در او تجلی می کند دارای ولایت الله می شوند و ولایت الهی  در عالم تکوین و تشریع اجرا می شود. مصداق اعظم و بارز آن که بدیلی ندارد معصومین هستند که ولایت تکوینی و تشریعی دارند و در رده های پایین تر با فاصله های بسیار زیاد بزرگانی هستند که من برتر از همه امام (ره) را و خلف صالح امام مقام معظم رهبری می دانم که از لحاظ صفات، اسماء و عملکرد تجلی ولایت الله هستند. این موارد همگی دارای توضیح و مصداقهای تاریخی است.
 
سید جواد موسوی هوایی همچنین در ادامه با بیان اینکه ویژگهای دیگری چون صبر، توکل، محبت و عشق و مسائل دیگری که زیر مجموعه ای ویژگها قرار می گیرند را می توان در میان ابعاد عرفانی امام توصیف کرد گفت: اما تمام این موارد به توحید و ولایت بازمی گردد.
 
وی در جنبه سلبی اندیشه های عرفانی امام یک ویژگی اساسی را برشمرد و یادآور شد که این ویژگی به چند زیر مجموعه تقسیم می شود و آن دشمن شناسی، ترک دشمن و دفع دشمن است. این امر یکی از اساسی ترین ویژگهای سلبی عرفان امام، عرفان اهل بیت  و عرفان قرآنی است. وجود مقدس پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) این امر را رعایت می فرمودند. اولین نکته آن مسئله جهاد با نفس است. راه دادن به دشمنان بیرونی و نفوذ آنها در فرد، خانواده و جامعه به دلیل این است که پایگاه تبعیت از هواهای نفسانی را در انسان پیدا کرده و در انسان نفوذ می کند.

حجت الاسلام سید جواد موسوی هوایی اظهار داشت: شناخت دشمن و دفع آن یکی از اصلی ترین ویژگیهای عرفان امام و عرفان اسلام است. این جنبه ها از نظر فردی بوده اما عرفان امام در جنبه های خانوادگی، سیاسی، اجتماعی، بین المللی و سیاسی- اجتماعی نیز بر مبنی عرفان خود عمل می کند. همان عرفانی که در بعد ایجادبی تکلیف شرعی را بر مبنای فقه ائمه ایجاد می کند. فقه جایگاه و مدخل ورودی عرفان است ، کسی نمی تواند بدون رعایت احکام و حدودالهی عارف شود و به حقیقت و طریقتی دست پیدا کند، از این رو مسیر تکلیف شرعی است. در بخش ایجابی تکلیف روشن می شود و در بخش سلبی به دفع دشمن می پردازد تا این تکلیف را به راحتی انجام دهند.
 
وی تأکید کرد: در خیلی از موارد مبارزه با این دشمن درونی و بیرونی تکلیف اساسی وی است. امام در دشمن شناسی و شناخت هواهای نفسانی بسیار دقیق بوده و این امر را رعایت می کردند. برخی ها در طول تاریخ رشد وجودی خود به این دقت رسیده اند ولی در رعایت کردن کاملا موفق نبوده اند. اما امام کاملا اینگونه بود که تمام هواهای پنهان و پیچیده نفسانی را می شناخت و در درون و خود و کسانی که نسبت به آنها ولایت داشت با آن مبارزه می کرد.
 
معاون آموزشی و پژهوشی سازمان تبلیغات  گفت: این ویژگی ها در دستورالعملها و نامه هایی که امام نوشته کاملا مشهود است و در زندگی امام تسری پیدا کرد. توحید، ولایت، ولایت پذیری و شناخت و دفع دشمن مشهود است. این اساسی ترین ویژگیهای عرفان امام است که در تمام سطوح زندگی، روابطی که انسان با جمیع موجودات اطراف اعم از مادی و مجرد دارد با این چند ویژگی قابل تبیین است .

نگاه سیاسی موجب غفلت ازابعاد عرفانی امام(ره) است

 حجت الاسلام سید ابوالحسن نواب در گفتگو با خبرنگار مهر در رابطه با اندیشه های عرفانی امام اظهار داشت: در این زمینه باید دو نوع عرفان عملی و نظری را درنظر گرفت. عرفان نظری یعنی اشراف به مباحث عرفان، حضرت امام خمینی اعماق عرفان اسلامی را در تمام ابعاد به طور دقیق مسلط بودند.

وی افزود: در بعد عرفان عملی، امام مراتبی از سیر و سلوک، و نه سیر و سلوک شرقی را تاحد عالی طی کرده بود. هیچ مرحله ای از این مراحل نبود که امام فاقد آن باشد. عرفان امام براساس عرفان امیرالمومنین شکل گرفته بود، عرفانی که با مؤلفه های زهد و کناره گیری و رها کردن مردم و ترک مشکلات مردم همراه نبود.

حجت الاسلام نواب یادآور شد: امام عبادت را در خدمت می دانست و طریقت وی عین شریعت وی بود. امام عرفان را در میان حضور در جامعه یافت و عرفان را در خدمت به جامعه و حضور میان مردم جستجو می کرد، عده ای تفسیر نادرستی از عرفان دارند و تصور می کنند که عرفان گوشه نشینی و انزوا است، درحالی که امیرالمومنین(ع) یکی از افرادی است که تمام طرق صوفیه چه شیعه و چه سنی او را قطب خود می دانند و به امام عارفین شهرت دارد که به هیچ عنوان فردی منزوی نبود بلکه همواره در عرصه عمل و میدان جنگ بود.

رئیس دانشگاه ادیان و مذاهب قم گفت: امام عارف الله بود و موانع این عرفان را نیز از سر راه برداشت اگر پس از انقلاب اسلامی عده ای متوجه اسلام و خدا شدند از برکت امام(ره) است. امروز باید عده ای رهرو واقعی این راه باشند.

وی تأکید کرد: طی سالهای گذشته سمینارها و اجلاسهایی در این رابطه بوده است اما متأسفانه چون عده ای نگاه سیاسی دارند بسیاری از ابعاد عرفانی امام را نادیده گرفته اند. کارهای فکری و علمی که در بعد عرفانی امام انجام می شود چندان مورد توجه قرار نگرفته است.

حجت الاسلام سید ابوالحسن نواب اظهار داشت: عدم اطلاع رسانی درباره این ابعاد از شخصیت امام نیز از ضعفها و کم کاری های این عرصه است. باید بعد عملی، اخلاقی و علمی شخصیت امام از نگاه سیاسی خارج شود.

ابعاد مدیریت معنوی امام راحل درک نشد

آیت الله دکتر مهدی هادوی تهرانی رئیس مؤسسه رواق حکمت و استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم  مهر اظهار داشت: حضرت امام خمینی (ره) یک شخصیت چند بعدی است که در هریک از ابعاد دارای یک شخصیت برجسته است. وی در عین حال که یک مدیرسیاسی بسیار قوی و فوق العاده، یک فقیه برجسته است و در همان حال یک فیلسوف بزرگ است. در کنار همه این موارد و پیش از همه اینها امام یک عارف است.

وی افزود: شاید اولین کتابهایی که امام تدوین کرد کتابهای عرفانی باشد، آثار عرفانی امام در دوران جوانی تدوین شده است، در همان دوران به دانش علاقه داشته و در عرفان عملی هم قوی بودند .

دکتر هادوی تهرانی در رابطه با ویژگی عرفان امام گفت: امام با عرفان به عنوان یک دانش آشنا بوده و کتابهای ایشان حکایت از آشنایی با عرفان نظری در سطحی عمیقی دارد.نکته دیگری که در عرفان امام قابل توجه است این است که وی عرفان را با تعبد و تمسک یعنی التزام به قواعد و قوانین شرعی همراه کردند ، در کنار عرفان هیچگاه جایگاه شریعت را زیر سژؤال نبرده، بلکه بر ارزش و جایگاه شریعت تأکید کردند.

وی اضافه کرد: امام در عین حال که به لحاظ عملی و نظری یک عارف برجسته است اما توجه وی نسبت به انجام وظایف دینی و شرعی جزء امور مشهود و مسلم است. حتی در صحنه هایی که امام در بیمارستان بوده التزام وی نسبت به واجبات و مستحبات نیز مشاهده می شود.

این استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم  یادآور شد: نکته مهمی که از همه این ویژگیها مهم تر به نظر می رسد این است امام همه این ویژگی ها را با فعالیت اجتماعی و سیاسی در هم آمیخته و عرفان سیاسی و اجتماعی را عرضه کرده است. وقتی در دوران زندگی امام به ویژه پس از پیروزی انقلاب توجه می کنیم، متوجه می شویم ایشان در سخت ترین شرایط سیاسی و اجتماعی همواره با تذکرات عرفانی و اخلاقی توجه جامعه را به مفاهیم دینی تقویت کرده و می خواهد با پشتوانه معنوی مشکلات سیاسی و اجتماعی را حل کند.

وی با اشاره به اینکه شاید بتوان این مسئله را مهمترین شاخصه اندیشه عرفانی امام دانست که اندیشه عرفانی امام اندیشه جامعه گریز و قدرت گرا نیست گفت: این اندیشه در متن فعالیت سیاسی و اجتماعی در بالاترین سطح حضور دارد و در عین حال هیچگاه از ارزشهای معنوی و عرفانی غافل نمی شود.

آیت الله هادوی تهرانی اظهار داشت: این ویژگی یک اتفاق نیست که امام در سخت ترین لحظات سیاسی کشور که همه آحاد جامعه و همه مسئولین در انتظار موضع گیری سیاسی امام هستند تا راه برای همه روشن شود، بخش عظیم این موضع گیری به مفاهیم معنوی، اخلاقی و عرفانی و توجه دادن به قدرت خداوند اختصاص می یابد و پس از یک بحث مفصل عرفانی و اخلاقی امام به صورت بسیار موجز آن مسئله سیاسی را حل و فصل می کند، در واقع آن زمینه معنوی را فراهم کرده تا آن مسئله سیاسی را به شکل مناسب حل کند، این ویژگی تفاوت حکومت و حاکم اسلامی با سایر حکومتها است.

وی اضافه کرد: حاکم و حکومت اسلامی در عین بهره گیری از تمام توان تخصصی برای حل مشکلات اجتماعی و سیاسی از معنویت و عرفان برخوردار است. تمام فعالیتهای او در واقع در متن یک معنویت و عرفان معنا دار می شود و حکومت اسلامی همین معنویت و عرفان است اگر این ویژگی ها را از حکومت اسلامی بگیریم و تنها به بعد اجتماعی و سیاسی اتکا کنیم این حکومت به حکومت غیر اسلامی شبیه می شود.

رئیس مؤسسه رواق حکمت شاخصه اصلی و ممتاز و شاید منحصر به فرد عرفان امام را بعد سیاسی و اجتماعی آن  دانست و گفت: عرفان سیاسی اجتماعی است، مدیریت جامعه را برعهده دارد و در عین حال به اصلاح فرد توجه دارد.

وی اظهار داشت:  تا کنون بعد سیاسی و اجتماعی امام بیشتر مورد توجه قرار گرفته است و بعد معنوی و عرفانی در این توجه سیاسی و اجتماعی مغفول باقی مانده است، ما بسیاری از اوقات جنبه سیاسی اجتماعی امام، سخنرانی های امام ، پیامهای امام را در این بعد مورد توجه قرار داده اما به بعد معنوی و اخلاقی امام و معرفی آن به نسل جوان و تبدیل کردن آن به یک روحیه نهادیه شده در مدیران جامعه توجهی نداشته و نتوانسته ایم الگویی را که امام از مدیریت معنوی جامعه عرضه کرد، به صورت عمومی به الگوی ثابت و استوار در کل مدیریت کشور تبدیل کنیم تا نسلهای آینده از ویژگی های امام مطلع شده، در فرهنگ ما نهادیه شده و در متن جامعه ما بروز و ظهور عینی داشته باشد.