به گزارش خبرنگار مهر، استاد رحمت‌الله فتاحی رئیس سابق هیئت مدیره انجمن کتابداری ایران در بخش نخست گفتگوی خود با مهر، نوید اصلاح ذهنیت عمومی جامعه را از کتابدارها که همان "انباردار کتاب" باشد، داد و همچنین بر پتانسیل کتابداران ایرانی در ایجاد تحولات عظیم در این حرفه "حتی پشت میز امانت" تاکید کرد.وی در بخش دیگری از این گفتگو بر برخی سیاستگذاری‌های اشتباه در حوزه کتابداری، بحث وجین کتاب در کتابخانه‌های عمومی و سهم تشکل‌هایی مانند انجمن کتابداری ایران در توسعه کیفی این کتابخانه‌ها پرداخت. قسمت دوم و پایانی گفتگوی ما با این استاد رشته کتابداری از نظر می‌گذرد.
* خبرگزاری مهر - گروه فرهنگ و ادب: در سال‌های اخیر شاهد نوعی استفاده به مطلوب از کتابخانه‌های عمومی صرفاً برای ارائه گزارش عملکرد از پیشرفت آنها به مقام‌های بالاتر بوده‌ایم؛ تلاش برای افزایش اعضاء کتابخانه‌ها به هر قیمتی از این قبیل اقدامات است. نظرتان درباره این نوع از سیاستگذاری چیست؟
- رحمت‌الله فتاحی : اگر از دیدگاهی واقع‌بینانه به این موضوع نگاه کنیم، متوجه اختلاف در شاخص‌های در نظر گرفته شده و آن آماری که ارائه می‌شود، خواهیم شد. برای هر نوع کتابخانه‌ای از جمله کتابخانه عمومی استاندارد وجود دارد. مثلاً به ازاء جمعیت هر منطقه چه تعداد کتابخانه باید وجود داشته باشد، اعضاء فعال کتابخانه‌ها چه نسبتی با کل جامعه باید داشته باشند، تعداد کتاب‌های موجود در یک کتابخانه با توجه به اعضاء فعال یا غیر فعال آن چه میزان باید باشد، فضای مطالعه چقدر باید باشد و .... مشاهده می‌کنیم که چنین چیزی وجود ندارد و ما با استانداردهای جهانی و حتی استانداردهای ملی که در مورد خود کتابخانه‌های عمومی تدوین شده، فاصله داریم. تعداد کتابخانه‌های مطلوب بسیار کم است و علت این امر را باید در گذشته تاریخی این حرفه و برنامه‌های توسعه‌ای کشور جستجو کرد. متاسفانه نگاه به توسعه ، سخت‌افزاری است نه نرم‌افزاری. سازمان یونسکو، سازمان ملل متحد و بانک جهانی همه برای توسعه شاخص دارند و ما از این شاخص‌ها دور هستیم و به خصوص در حوزه کتابخانه‌ها این فاصله زیاد است و کتابخانه‌های ما در شکل فعلی نمی‌توانند پاسخی برای توسعه داشته باشند.
* اگر مایل باشید بحث را مصداقی‌تر پیش ببریم و در این زمینه مشخصاً به مسئله‌ای به نام "وجین کتاب" بپردازیم. این طرح اگر منطقی و با توجه به اهدافش از جمله جایگزینی کتاب‌های فرسوده با منابع جدید صورت گیرد، قطعاً یکی از معیارهای استانداردسازی کتابخانه‌ها خواهد بود باشد اما در اینجا قضیه طور دیگری است؛ یعنی ما شاهد خارج کردن سلیقه‌ای بعضی کتاب‌ها و منابع از جمله رمان‌های جذاب از کتابخانه‌های عمومی به نام وجین کتاب هستیم.
- وجین به پویایی کتابخانه ارتباط دارد و نظریه‌ای داریم که می‌گوید کتابخانه یک ارگانیسم زنده و پویاست یعنی مثل بدن است که بعضی سلول‌ها از بین می‌رود و جایشان را سلول‌های تازه می‌گیرند. در کتابخانه هم چنین اصلی قابل پیاده شدن است و به تدریج باید کتاب‌های جدید که مورد نیاز واقعی جامعه است، به مجموعه منابع کتابخانه اضافه شود و کتاب‌هایی که بر اساس شاخص‌ها و معیارهای مختلف مورد استفاده نیست، از مجموعه خارج شود اما واقعیت در ایران به گونه دیگری است؛ مسئولان بسیاری از کتابخانه‌ها مایل نیستند کتابهایشان را از مجموعه خارج کنند و دوست دارند از نظر آماری تعداد کتابهایشان قابل توجه باشد حتی اگر از آنها استفاده نشود در حالی که این کتاب‌ها فضا را اشغال می‌کنند، احتیاج به مراقبت دارند و حتی در دسترسی سریع و آسان مخاطبین به دیگر منابع هم اخلال ایجاد می‌کنند. پس باید به شکل علمی به مسئله وجین نگاه کرد و در بعضی از کتابخانه‌ها از جمله کتابخانه آستان قدس این اتفاق افتاده است. هر دولتی معیارهای خودش را دارد و ممکن است صلاح نداند که بعضی از کتاب‌ها به راحتی در دسترس جامعه باشد و نمی‌شود منکر این قضیه شد و باید واقع‌بینانه به مسئله نگاه کرد اما اینکه کتاب‌هایی که باید از دسترس عموم خارج شوند، چه نوع کتاب‌هایی باشند، احتیاج به این دارد که هیئتی از اندیشمندان، روانشناسان، جامعه‌شناسان و متخصصان تعلیم و تربیت در قضیه دخیل باشند تا سلیقه یک واحد خاص اِعمال نشود. همانطور که گفتم باید به مسئله وجین چه کتاب‌هایی وارد کتابخانه می‌شود و چه کتاب‌هایی که مُضر تشخیص داده می‌شوند، علمی نگاه کرد و پیامدهای خارج کردن یا خارج نکردن این کتاب‌ها هم به شکلی علمی بررسی شود.
* دولت چه میزان با انجمن‌های مربوطه از جمله انجمن کتابداری ایران همکاری کرده است؟
- ما در این زمینه همکاری نداشته‌ایم. البته علیرغم اینکه به مسئولان کتابخانه‌های عمومی اعلام کردیم که انجمن مایل به هر گونه همکاری است، تا به حال این تمایل از طرف مقابل وجود نداشته است البته امیدواریم این تمایل به وجود بیاید چون انجمن کتابداری یک انجمن علمی است، تابع وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است، انجمن رسمی است و مجوز فعالیت از وزارت کشور دارد و جزو بیش از 160 انجمن علمی کشور است و از توانمندی خوبی برخوردار است و صاحبنظران خوبی دارد که می‌توانند در زمینه‌های مرتبط مشورت بدهند.
* کنفرانس‌های منطقهای و بین‌المللی متعددی در حوزه کتابداری و با حضور خود کتابداران برگزار می‌شود که شاید مهمترین آنها اجلاس جهانی کتابداری (ایفلا) باشد. در سال‌های اخیر مشاهده شده است که به جای کتابداران کسانی که به نمایندگی از ایران در این اجلاس شرکت کرده‌اند، عموماً مسئولان دولتی بوده‌اند. به نظر شما دلیل حضور نیافتن کتابدران کشورمان در اینگونه مجامعی چیست؟
- البته به این شکل نیست؛ من که در چند دوره ایفلا شرکت کرده‌ام، در بعضی همایش‌ها متوجه شده‌ام که بعضی از مسئولان دولتی که کتابدار هم نیستند، در این همایش‌ها شرکت کرده‌اند. تعداد کتابدارهایی که از ایران در این اجلاس شرکت می‌کنند، قابل توجه نیست اما باز هم نمی‌توانیم از این وضعیت ناراضی باشیم. با توجه به هزینه‌بَر بودن ایفلا و با توجه به اینکه فقط برخی سازمان‌ها از شرکت کتابدارانشان در ایفلا حمایت مالی می‌کنند، باید به همان تعداد کمی هم که شرکت می‌کنند، راضی بود. مشکلات زیادی در این زمینه وجود دارد و در درجه اول به حمایت سازمان مربوطه برمی‌گردد و در درجه دوم فرآیند گرفتن ویزا کار ساده‌ای نیست و در برخی موارد تابع این سیاست‌های بین‌المللی است که به ایرانی‌ها ویزا داده نشود. در برخی موارد هم اِعمال سلیقه‌هایی شده که به مقاله‌های کتابداران ایرانی پذیرش داده نشود و علیرغم همه این مشکلات همانطور که گفتم تعداد کتابدارانی که از ایران شرکت کرده‌اند، خوب بوده است.
- وجین به پویایی کتابخانه ارتباط دارد و نظریه‌ای داریم که می‌گوید کتابخانه یک ارگانیسم زنده و پویاست یعنی مثل بدن است که بعضی سلول‌ها از بین می‌رود و جایشان را سلول‌های تازه می‌گیرند. در کتابخانه هم چنین اصلی قابل پیاده شدن است و به تدریج باید کتاب‌های جدید که مورد نیاز واقعی جامعه است، به مجموعه منابع کتابخانه اضافه شود و کتاب‌هایی که بر اساس شاخص‌ها و معیارهای مختلف مورد استفاده نیست، از مجموعه خارج شود اما واقعیت در ایران به گونه دیگری است؛ مسئولان بسیاری از کتابخانه‌ها مایل نیستند کتابهایشان را از مجموعه خارج کنند و دوست دارند از نظر آماری تعداد کتابهایشان قابل توجه باشد حتی اگر از آنها استفاده نشود در حالی که این کتاب‌ها فضا را اشغال می‌کنند، احتیاج به مراقبت دارند و حتی در دسترسی سریع و آسان مخاطبین به دیگر منابع هم اخلال ایجاد می‌کنند. پس باید به شکل علمی به مسئله وجین نگاه کرد و در بعضی از کتابخانه‌ها از جمله کتابخانه آستان قدس این اتفاق افتاده است. هر دولتی معیارهای خودش را دارد و ممکن است صلاح نداند که بعضی از کتاب‌ها به راحتی در دسترس جامعه باشد و نمی‌شود منکر این قضیه شد و باید واقع‌بینانه به مسئله نگاه کرد اما اینکه کتاب‌هایی که باید از دسترس عموم خارج شوند، چه نوع کتاب‌هایی باشند، احتیاج به این دارد که هیئتی از اندیشمندان، روانشناسان، جامعه‌شناسان و متخصصان تعلیم و تربیت در قضیه دخیل باشند تا سلیقه یک واحد خاص اِعمال نشود. همانطور که گفتم باید به مسئله وجین چه کتاب‌هایی وارد کتابخانه می‌شود و چه کتاب‌هایی که مُضر تشخیص داده می‌شوند، علمی نگاه کرد و پیامدهای خارج کردن یا خارج نکردن این کتاب‌ها هم به شکلی علمی بررسی شود.
* دولت چه میزان با انجمن‌های مربوطه از جمله انجمن کتابداری ایران همکاری کرده است؟
- ما در این زمینه همکاری نداشته‌ایم. البته علیرغم اینکه به مسئولان کتابخانه‌های عمومی اعلام کردیم که انجمن مایل به هر گونه همکاری است، تا به حال این تمایل از طرف مقابل وجود نداشته است البته امیدواریم این تمایل به وجود بیاید چون انجمن کتابداری یک انجمن علمی است، تابع وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است، انجمن رسمی است و مجوز فعالیت از وزارت کشور دارد و جزو بیش از 160 انجمن علمی کشور است و از توانمندی خوبی برخوردار است و صاحبنظران خوبی دارد که می‌توانند در زمینه‌های مرتبط مشورت بدهند.
* کنفرانس‌های منطقهای و بین‌المللی متعددی در حوزه کتابداری و با حضور خود کتابداران برگزار می‌شود که شاید مهمترین آنها اجلاس جهانی کتابداری (ایفلا) باشد. در سال‌های اخیر مشاهده شده است که به جای کتابداران کسانی که به نمایندگی از ایران در این اجلاس شرکت کرده‌اند، عموماً مسئولان دولتی بوده‌اند. به نظر شما دلیل حضور نیافتن کتابدران کشورمان در اینگونه مجامعی چیست؟
- البته به این شکل نیست؛ من که در چند دوره ایفلا شرکت کرده‌ام، در بعضی همایش‌ها متوجه شده‌ام که بعضی از مسئولان دولتی که کتابدار هم نیستند، در این همایش‌ها شرکت کرده‌اند. تعداد کتابدارهایی که از ایران در این اجلاس شرکت می‌کنند، قابل توجه نیست اما باز هم نمی‌توانیم از این وضعیت ناراضی باشیم. با توجه به هزینه‌بَر بودن ایفلا و با توجه به اینکه فقط برخی سازمان‌ها از شرکت کتابدارانشان در ایفلا حمایت مالی می‌کنند، باید به همان تعداد کمی هم که شرکت می‌کنند، راضی بود. مشکلات زیادی در این زمینه وجود دارد و در درجه اول به حمایت سازمان مربوطه برمی‌گردد و در درجه دوم فرآیند گرفتن ویزا کار ساده‌ای نیست و در برخی موارد تابع این سیاست‌های بین‌المللی است که به ایرانی‌ها ویزا داده نشود. در برخی موارد هم اِعمال سلیقه‌هایی شده که به مقاله‌های کتابداران ایرانی پذیرش داده نشود و علیرغم همه این مشکلات همانطور که گفتم تعداد کتابدارانی که از ایران شرکت کرده‌اند، خوب بوده است.
* درباره نقش انجمن کتابداری ایران در تغییر و تحولات این رشته و حرفه توضیح بدهید.
- علیرغم اینکه خیلی مایل بودیم بیش از آنچه انجام داده‌ایم، فعال باشیم، در مجموع از آنچه انجمن برای توسعه کتابداری در ایران انجام داده راضی هستیم. ما در طول 9 سال گذشته 10 شاخه استانی تاسیس کرده‌ایم و انجمن علیرغم اینکه از امکانات فوق‌العاده کمی به خصوص از نظر بودجه برخوردار بوده، در مجموع فعالیت رضایت‌بخشی داشته است. مجموعاً بیش از 200 کارگاه آموزشی تخصصی و باکیفیت با حضور تعداد قابل توجهی از کتابداران برگزار کرده‌ایم که نظرسنجی به عمل آمده از این کارگاه‌ها نشان از رضایت بالای مراجعان است. علاوه بر این کارگاه‌ها همایش‌هایی را در سطح ملی و منطقهای برگزار کرده‌ایم که سهم انجمن مادر مستقر در تهران بیش از 80 همایش ماهانه است. مجموعاً 9 همایش ملی در تهران، مشهد، اصفهان و کرمانشاه برگزار کرده‌ایم. انجمن موفق شده با برخی سازمان‌ها ارتباط برقرار کند و به آنها مشاوره بدهد. انتشار نشریات علمی مانند فصلنامه علوم و فناوری اطلاعات و تعدادی کتاب از دیگر اقدامات است و انجمن در مجموع جایگاه خودش را پیدا کرده و به عنوان سرمایه دانشی در خدمت کتابداران است اما اگر بخواهیم آرمانی نگاه کنیم، انجمن می‌تواند بیش از این در خدمت جامعه باشد مشروط بر اینکه امکانات مالی خوبی در اختیار داشته باشد و همچنین بی‌تفاوتی نسل جوان به فعالیت‌های علمی رفع شود. ما در گزارش‌های هر ساله این انجمن عنوان کرده‌ایم که سطح مشارکت‌های علمی در ایران ضعیف است که البته خود این تابع عوامل کلان و متنوعی است. امیدواریم که جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی احساس کند انجمن متعلق به خودش است و لذا همکاری بیشتری با آن بکند.
* با توجه به تمامی شرایطی که توصیف کردید چشم‌اندازتان از آینده کتابداری در ایران چگونه است؟
- تحولات سریع و گسترده‌ای در جهان در حال وقوع است از جمله در حوزه کتابداری و فناوری و اطلاع‌رسانی. باید واقعیت‌ها را پذیرفت؛ حرفه کتابداری به شکل سنتی نمی‌تواند بقایی داشته باشد. در شرایطی که در دنشگاه‌هایمان همچنان درس‌های سنتی کتابداری ارائه می‌شود، کتابخانه‌ها خدمات سنتی ارائه می‌دهند و ساختار کتابخانه‌ها سنتی باشد، نمی‌توان امیدوار به چشم‌انداز خوبی باشیم. باید مانند کشورهای پیشرفته ساختار آموزش‌های کتابداری و نیز ساختار کتابخانه‌هایمان را همخوان با نیازهای جامعه و تحولات جدید، متحول کنیم. در خیلی از کشورها این اتفاق افتاده است. به عنوان نمونه در استرالیا ساختار سنتی را تغییر داده‌اند و بخش فهرست‌نویسی دیگر دارای تعداد زیادی کارمند نیست و کارمندان این بخش آموزش دیده‌اند و به دانشگاه‌ها رفته‌اند و به عنوان "کتابدار برونی" (out reach library) فعالیت می‌کنند. ما هم باید این فعالیت‌ها را انجام دهیم و طوری در آموزش‌ها بازنگری کنیم که خدمات بهتری ارائه شود.
--------------------------
گفتگو از : کمال صادقی
نظر شما