كاركرد دين نظم بخشيدن به زندگي انسان و برقراري يك هارموني ظاهري است كه بر اساس آن انسان مي تواند از لحاظ باطني به وسيله سفري دروني به خاستگاه خود بازگردد. اين كاركرد جهاني دين ، و به ويژه دين اسلام است. اسلام به عنوان آخرين دين بشريت ، به مثابه فرمان الهي براي برقراري نظم در جامعه بشري در چارچوب نفس انسان و در عين حال به وجود آوردن زندگي باطني اوست . اين امر بدين جهت صورت مي گيرد تا فرد را براي بازگشت به سوي خداوند و وارد شدن به بهشت كه چيزي جز سعادت جاوداني نيست آماده كند. خداوند در عين حال هم اول و هم آخر، هم ظاهر و هم باطن است.
كاركرد ظاهري دين خلق دنيايي متفاوت و مجزا بوده و كاركرد باطني آن اين است كه انسان را به خاستگاه نخستين خود بازمي گرداند. دين ابزاري است كه به وسيله آن اين سفر ممكن مي شود و اين امر در ساختار خلقت نهفته است كه همه چيز از خداست و به سوي او باز مي گردد. دين از بعدي ظاهري و بعدي كه براساس اين ظاهر به باطن منتهي مي شود تشكيل شده است. اين ابعاد تجلي اسلام، شريعت، طريقت و حقيقت ناميده مي شوند ؛ يا از ديدي ديگر، اين ابعاد به اسلام، ايمان و احسان اشاره داشته يا به عبارت ديگرتسليم، ايمان و فضيلت هستند.
با وجودي كه تمام تجلي قرآني، اسلام ناميده شده، از ديدگاهي كه در اين مقاله ارائه شده مي توان گفت كساني كه از سنت در سطح اسلام پيروي مي كنند مسلمان ناميده مي شوند، اما آنهايي كه ايمان دارند، و همه مسلماناني كه در مرتبه احسان هستند مي توانند به معناي باطني دين دست پيدا كنند. وحي اسلامي ابزاري است براي تمام انسانها تا از اين سنت ها پيروي كنند. اما همه انسانها نمي توانند از طريق باطني پيروي كنند. براي انسان كافي است تا براساس قوانين شرع و تسليم اسلام به اراده الهي زندگي كند تا با نيكي و خوبي از دنيا رود و به بهشت وارد شود. اما در اين ميان كساني هم هستند كه در اين دنيا در طلب خدا بوده و عشق آنها به خداوند و تمايلشان به تامل در حقايق الهي آنها را وادار به جستجوي طريق باطني مي كند. وحي راهي را در اختيار چنين افرادي قرار داده است. افرادي هنوز در زمين راه مي روند و به واسطه ايمان و احسان خود با خشنودي به سوي پروردگارشان باز مي گردند. تجسم انضماني اراده الهي همان شرع و بعد ظاهري اراده الهي تلقي مي شود كه اين امر به مثابه هدايت زندگي ظاهري همه انسانها و همچنين جسم و روح آنها است . دراسلام اهل سنت اين بعد تقريباً به طور كامل به تصوف مربوط مي شود. در شرايطي كه دراسلام به روايت شيعه علاوه بر تصوف، مسائل ظاهري و مسائل باطني در محدوده ساختار كلي تعاليم و آداب ديني با يكديگر آميخته شده است.
در مذهب اهل تسنن، منطقه اي به عنوان واسطه ميان مسائل ظاهري و باطني، دنياي آداب و تعاليم ديني وجود دارد كه مسائل غامض به مثابه انعكاس تعاليم باطني عرفان درچارچوب تمام جامعه به شمار مي رود. در حقيقت در دنياي اهل تسنن، بسيار از كتب دعا همچون " دلايل الخيرات" داراي چنين جايگاهي هستند. در حالي كه در ميان شيعيان تقريباً تمام دعاها همچون " الصحيفه السجاديه " امام زين العابدين(ع) ، ازهر دو ويژگي باطني و ظاهري برخوردار است. براي مثال ، مي توان به بسياري از احاديث امامان كه در نوشته هاي عرفاني مشاهده شده و حتي برخي نوشته هاي عرفاني و دعاهاي مربوط به امامان كه بر آنها تاثير گذاشته است اشاره كرد. مثال خوبي كه در اينجا مي توان مطرح كرد دعاهاي خواجه عبدالله انصاري است، فرد پرهيزگاري كه مناجاتهاي وي ژرفترين آرزوهاي قلبي غير قابل توصيف و لايتناهي هستند و در عين حال همان دعاهايي بوده كه بسياري از انسانهاي پرهيزگار جامعه بر زبان مي آورند. از اين روي، همگان مي توانند از آن استفاده كنند. چرا كه رويكرد آن هم باطني و هم ظاهري محسوب مي شود.
در شرايطي كه بعد باطن نسبت به بعد ظاهري باطني بوده و بعد ظاهري به عنوان اساس و نقطه آغاز سفري باطني به شمار مي رود، بنابراين تجربه الوهيت به مثابه يك جز قريب الوقوع به آگاهي از الوهيت متعالي وابسته است. هيچ انساني نمي تواند بدون اين كه خود را تسليم حق تعالي كند به اين جزء قريب الوقوع نزديك شود و اين امر تنها در سايه ايمان داشتن به حق تعالي ممكن مي شود كه انسان قادر است حوادث قريب الوقوع را تجربه كند. يا از ديدي ديگر، تنها در سايه پذيرفتن شرع است كه انسان قادر است طي الطريق كند و در نهايت به حقيقت دست يابد. حقيقتي كه در قلب تمام چيزها نهفته فراتر از تمامي ابعاد و محدوديت ها است.
براي معنوي كردن زندگي و آگاه شدن از بعد باطني آن، انسان بايد به آداب ديني توسل جويد كه ماهيت آن ايفاي شكلي مقدس بر امواج اقيانوس چندگانگي به منظور نجات انسان و بازگرداندن او به ساحل وحدت است. آداب و اركان اسلام، براي مثال نماز يوميه، روزه، حج ، زكات، و جهاد ابزاري براي تقديس كردن زندگي دنيوي انسان به شمار رفته و او را قادر مي سازد تا به مثابه مخلوق زندگي كند . اما اين آداب محدود به شكل خارجي خود نمي شود، بلكه اين آداب شامل ابعاد و سطوح باطني مي شود كه انسان بنا بر درجه ايمان خود به آن نائل شده و باعث شده تا او بتواند كيفيت فضيلت و احسان خود را تقويت كند.
نماز يوميه از بنيادي ترين آداب اسلام به شمار مي رود. نماز به دنبال وضو و اذان اقامه مي شود كه اين دو در برگيرنده نمادهاي ژرف ديني هستند. شكل اقامه نماز يوميه به طور مستقيم از سنت پيامبر اكرم (ص) گرفته شده است و نماز يوميه از مهمترين اعمال ديني محسوب مي شود چرا كه پيامبر اسلام (ص) فرمود: روز رستاخيز اولين چيزي كه درباره آن از انسان سوال مي شود نماز اوست. اگر نماز او بي عيب باشد او رستگار خواهد شد، اما در غير اين صورت او به رستگاري دست نخواهد يافت. نماز بر وجود روزانه بشر صحه گذاشته، براي زندگي او نواي خاصي تعريف كرده و پناهي را در طوفان زندگي در اختيارش قرار مي دهد تا او را از گناهان در امان گيرد. اقامه نماز جزء اعمال واجب بوده و تاثير آن بر جامعه اسلامي و نفس تك تك مسلمانان فراتر از توصيف زباني است. معناي نماز تنها از طريق بررسي شكل ظاهري و تاثير آن در جامعه اسلامي بدست نمي آيد ، حتي اگر اين كنكاش در بالاترين سطح ممكن صورت گيرد. انسان از طريق درجه احسان وهمچنين بركاتي كه در اشكال معنوي نماز وجود دارد مي تواند به واسطه همان شكل ظاهري به معناي باطني نماز دست پيدا كند. پيامبردر سايه كلمات و حركاتي كه خود انعكاس حالات دروني وي هستند به معناي واقعي عبوديت وقرب دست پيدا مي كرد كه اين معنا سفر دروني پيامبر را به الوهيت( معراج) توصيف مي كند. معراج درعين حال حقيقت باطني نمازها و حقيقت معنوي در اسلام است.
زندگي معنوي در اسلام بيش از هر چيز ديگري بر اساس قدرت نماز و دعا و بركاتي است كه نمازگزاران گوناگون به زبان مقدس عربي آن را اقامه مي كنند. نماز به نوبه خود به مثابه قشري معنوي است كه انسان را از دنياي ظاهر و انتزاع حفظ كرده و به وحدت و باطن هدايت مي كند و سرانجام با مركز دل و نوايي كه زندگي تعيين كرده يكي مي شود. همين فرآيند باطني كردن درمورد ديگر آداب و اركان اسلام نيز رخ مي دهد.
روزه بر تمام مسلماناني كه مي توانند از عهده آن درماه مبارك رمضان برآيند واجب شده است. برطبق احاديث در ماه پر بركت رمضان دروازه هاي بهشت به روي مسلمانان گشوده مي شود. اما در نظر گرفتن قوانين آن يك مسئله و تحقق كامل معناي آن مسئله ديگري است. روزه گرفتن تنها به معناي خودداري از خوردن و آشاميدن در طي روز نيست، بلكه مهمتر از اين امر، تحقق استقلال غايي وجود انسان از دنياي ظاهري و وابستگي او به حقيقت معنوي است كه درون او وجود دارد. بنابراين، روزه گرفتن در عين حال به معناي تطهير و باطني كردن نماز است. در حقيقت، روزه خود نوعي نماز به شمار مي رود.
اين حقيقت در مورد ديگر آداب اسلام نيز صدق مي كند. حج درمعناي ظاهري سفري به خانه خدا درمكه است، اما معناي باطني آن طواف كعبه دل بوده كه آن نيز خانه خداست. علاوه بر اين، حج ظاهري ابزار و تكيه گاهي براي سفر دروني انسان به خاستگاه خود بوده كه در عين حال همه جا و هيچ جاست.
زكات يا ماليات اسلامي نيز از اين قبيل است. زكات نه تنها تطهير كننده مال انسان ازطريق كمك به مستمندان بوده، بلكه به مثابه بخشش و تحقق حقيقتي به شمار مي رود كه خود از صفات خداوند است. اين امر از روي بشر دوستي احساساتي صورت نمي گيرد، بلكه انسان هنگامي كه زكات مي دهد همسايه را همچون "خود" مي پندارد. از اين روي، زكات علاوه بر معناي حفظ تعادل جامعه، راهي است كه فرد مي تواند با توسل به آن خود را تطهير كرده و اين امر را باطني كند و آگاهي را درباره ماهيت باطني فرد در بخشش تعلقات مادي به وجود آورد.
جهاد نيز فقط به معناي دفاع يا بسط مرزهاي اسلامي نيست كه تنها درطي دوره هاي خاصي از تاريخ اسلام رخ دهد؛ جهاد نبردي دروني و هميشگي عليه تمام مواردي است كه انسان را از حقيقت دور كرده و آرامش دروني او را از بين مي برد. پيامبر(ص) از جهاد اكبر به معناي نبرد باطني ياد كرده است. بايد جهاد اكبرانجام پذيرد، تا راهي به سوي باطن گشوده شود. انسان بدون جهاد اكبر از خاستگاه خود و باطن دور شده و گوهرهاي گرانبهايي كه در گنجينه دل وجود دارد را به دست نمي آورد. در شرايطي كه جهاد همانند نماز، روزه، حج و زكاة از اركان اسلام و بنياد جامعه اسلامي محسوب مي شود، مي توان از آن به مثابه وسيله اي ياد كرد كه در جهت دستيابي به گنجينه باطني و ابزاري ضروري براي جستجوي زندگي باطني در شكل اسلامي به كار مي آيد.
درك زندگي معنوي در اسلام بدون اشاره به تاتير زيبايي الهي در هنر و طبيعت تكميل نمي شود. اگرچه هنر اسلامي با دنياي اشكال سروكار دارد و همچون هنر مقدس ناب است، اما به مثابه دروازه اي به زندگي معنوي به شمار مي رود. اسلام در اصل بر ذكاوت و فراست استوار است و زيبايي را به مثابه جزء مكمل و ضروري جلوه هاي حقيقت در نظر گرفته است.
در حقيقت زيبايي بعد باطني خير بوده و به حقيقتي منتهي مي شود كه خاستگاه زيبايي و خيراست. اين امر تصادفي نيست كه واژه هاي خيراخلاقي، فضيلت و زيبايي در زبان عربي به " حسن" تعبير شده است. هنر اسلامي جدا از بعد تصادفي و زندگي معنوي اسلام براي بيان معنويت اسلامي و دروازه اي به دنياي باطني ضروري تلقي مي شود. از آيات موزون قرآن كه خود مهمترين و بهترين تجلي هنرمقدس است گرفته تا خطاطي و معماري كه تجسم هنر مقدس اسلامي بوده ، زيبايي همواره نقش مهمي را در باطني كردن زندگي انسان ايفا كرده است. اين عبارت را نيز مي توان درباره موسيقي سنتي و سماع و شعر به كار برد كه از عرفان مشتق شده؛ از اين دو مي توان به عنوان كارهايي ياد كرد كه انسان را به خداوند نزديك مي كند.
طبيعت و پديده هاي برجسته آن مانند طلوع خورشيد و ماه، چرخه فصول، كوه ها و طوفان ژرفا نماي ابعاد اسلام براي كساني هستند كه درباره حقايق معنوي تأمل مي كنند. موارد نامبرده آيات خداوند هستند؛ اگرچه در دنياي ظاهري شكل گرفته اند ، اما به مثابه آينه حقيقتي به شمار مي رود كه در عين حال باطني و متعالي است. طبيعت از " حسن " مجزا نيست، بلكه جزئي از تجلي قرآني به شمار مي رود. در حقيقت در منابع اسلامي از طبيعت به عنوان " تجسد بيروني" ياد كرده اند. طبيعت بكر نشانه وجود خداوند است . تمام طبيعت گرايان، عقل گرايان ، شك گرايان و تجاهل گرايان پر مدعا كه دنياي مدرن همچون بيماري از وجود آنها شديداً رنج مي برد، از طبيعت تاثير مي گيرند.
تنها در زشتي مصنوعي فضاهاي شهري مدرن است كه چنين بيماريهاي ذهني و روحي آنقدر غير واقعي جلوه كرده اند كه همگان آن را واقعي مي پندارند. فيلسوفان شك گراي نوين محصول زندگي در مركز شهرها هستند نه انسانهايي كه در طبيعت و آگاهي از " تجسد بيروني" خداوند به دنيا آمده و زندگي كرده اند. در معنويت اسلام طبيعت به مثابه ابزاري مهم و دربرخي موارد ابزارضروري تفكر ايفاي نقش مي كند و مساعدتي در جهت دستيابي به باطن تلقي مي شود.
هدف از زندگي معنوي در اسلام رسيدن به خداوند و الوهيت متعال و برخوردار شدن از بصيرت خداوند به عنوان حقيقتي ماوراء تمام اراده ها است. زندگي معنوي در اسلام يعني ديدن خداوند در هرجا. بعد باطني كليد درك مابعدالطبيعه و جهان شناسي سنتي و همچنين درك معناي اساسي دين و تمام اديان است چرا كه در قلب هر دين معتبري حقيقتي وجود دارد كه درتمام چيزها وانسانها وجود دارد. البته ممكن است از نظر ظاهر و شكل با يكديگر تفاوت داشته باشند. دردين مسيحيت شخص مسيح بود كه نفاق و ظاهر را از بين برد. در اسلام اين عمل را خداوند تعالي با ارائه جمله لا اله الا الله انجام داده است. اداي اين جمله به معني نجات از تاثيرات ضعيف ظاهر و بازگشتن به خاستگاه از طريق بعد باطني است.
تمام انسانها نمي توانند زندگي معنوي را در پيش گيرند. همانطور كه پيشتر اشاره شده، براي مسلمانان زندگي بر اساس قوانين شرع كافي است تا پس از مرگ به بهشت وارد شده و طريق باطني را پس از طي سفر زميني دنبال كند. براي آنان كه هنوز در زمين راه مي روند اما در جستجوي خاستگاه الهي هستند و آنان كه از دنيا رفته اند ودوباره در اين دنيا متولد شده اند در همين لحظه و همين جا راه زندگي معنوي برايشان گشوده شده است.
هيچ ديني بدون اين كه يك راه استثنايي به پيروان خود ارائه كند كامل نيست. اسلام به عنوان آخرين و كامل ترين دين كه خداوند به بشر ارائه كرد، امكان پيروي از زندگي معنوي را براي پيروان خود ميسر كرده است، زندگي كه اگرچه تعداد اندكي به آن دست پيدا كرده اند، اما نور و عطر خود را در تمام جلوه هاي حقيقت سنت اسلامي گسترانيده است.
منبع: مجله الصراط، سال سوم، شماره دو و سه
نظر شما