خاتمی: ربا از بانک ها حذف شده است

به گزارش خبرگزاری مهر استاد سید مرتضی خاتمی در سال سال 1322 هجری شمسی در قودجان خوانسار متولد شد . وی پیش از شروع تحصیل در دبستان ، آموزش قرآن و علوم دینی را در مکتب خانه آغاز کرد.پس از اتمام سال چهارم ابتدایی به تهران نقل مکان و ضمن ادامه تحصیل در مدارس تهران از محضر علما در مدارس علمیه بهره برد. در سال 1341 پس از فارغ التحصیلی در رشته ریاضی مدرسه دارالفنون  ، در رشته آمار دانشکده علوم مشغول تحصیل شد. ایشان از سال 1333 رسما تحصیل در مدارس علمیه و حوزه ها را آغاز کردند . مدارسی از جمله مدرسه مرحوم آیت الله مجتهدی و مدرسه حاج ابوالفتح و دارالعلوم العربیه .

استاد مرتضی خاتمی ادبیات را نزد آیت الله صدرزاده خواند . وی بخش زیادی از تحصیل و طلبگی خود را نزد آیت الله شهید سعیدی گذراند لکن بیشترین دروس حوزوی را به مدت 22 سال در محضر آیت الله وثوق تهرانی فراگرفت.

ایشان در حدود سال 57 موفق به اخذ درجه اجتهاد از چهار نفر از علمای بزرگ به شرح زیر گردید :

1- آیت الله شیخ ابوالفضل نجفی خوانساری اولین کسی که درجه اجتهاد امام خمینی(ره) را تایید کرد
2- آیت الله شبیر حسن نجفی
3- آیت الله صفایی خوانساری
4- آیت الله وثوق تهرانی

وی اکنون نزدیک به 33 سال است که مشغول نوشتن رساله است.

استاد خاتمی در گفتگو با خبرنگار مهر درباره اصلاح قوانین بانکی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و نقش وی در این حرکت گفت: اخوی ما (سید مجتبی خاتمی) از همان اوایل انقلاب مسئول حراست بانک ملی بودند و اکنون دیگر بازنشست شده اند. ایشان یک روزی به من گفتند که امام رحمه الله پافشاری می کنند که بانک ها اسلامی شوند. چون از سال 57 تا 61 شیوه بانکداری قبلی مانده بود و حضرت امام اصرار داشتند که این ربا از بانک ها حذف شود. بانک های سابق مشکلات فقهی زیادی نداشتند فقط اینکه قرض می دادند و شرط اضافه می کردند بنابراین واضح بود که این ربا است و باید از بانک ها حذف می شد. با پیگیری امام (ره) گروهی از آقایان دست اندرکار شده بودند که ربا را از بانک ها حذف کنند. یک آقایی به نام آقای کیا به نظرم توسط آقای رجایی به عنوان رئیس بانک مرکزی گذاشته شده بود که ایشان بسیار آدم متدینی بود و در بانکداری هم تدریس می کرد. جلسات در حال برگزاری بود و قرار شد که ما در این جلسات باشیم.

وی افزود: در این جلسات علمای مختلفی شرکت کرده بودند. به عنوان مثال آیت الله رضوانی در این جلسات در مورد حرمت ربا صحبت کرده بود. هنگامی که ما در جلسات شرکت کردیم دیگر درباره حرمت ربا صحبت شده بود و قرار شد درباره اینکه برای حذف ربا چه کاری می توان انجام داد صحبت شود. به ویژه اینکه در مؤسسات مالی، تغییرات در ترکیب و قوانین باید خیلی با دقت انجام می شد. در جلسه ای که در بانک مرکزی داشتیم آیت الله بی آزار شیرازی هم تشریف داشتند. نمایندگانی از بانک مرکزی هم حضور داشتند تا نحوه کار بررسی شود.

خاتمی در پاسخ به این سؤال که آیا مسئولان و کارمندان بانکی هم با مفاهیم بانکداری اسلامی آشتا شدند، گفت: بله به همین دلیل سلسله کلاسهایی برای مدیران و کارمندان بانکها در بانک ملی میدان حسن آباد برگزار شد. در این مکان سالنی به اسم سالن شهید چمران بود که یک مرکز آموزشی بود. از کلیه مدیران و کارمندان بانک ها دعوت شد تا در این کلاسها شرکت کنند.
وی درباره موضوعاتی که در این کلاسها مطرح می شد گفت: در این کلاسها انواع عقود اسلامی مطرح می شد و شیوه هایی که بتوان از طریق عقود اسلامی برای بانک درآمدزایی کرد. مانند بیع، صلح، اجاره و جعاله و مضاربه، حرمت ربا و شیوه هایی که بتوان فعالیت اقتصادی انجام داد بی آنکه از لحاظ شرعی ربا باشد. در این کلاسها مطرح شد که متن درس چه باشد. قرار شد که خود رساله عملیه به عنوان منبع درس در نظر گرفته شود چون از هر جزوه و کتاب دیگری مستندتر بود.

همه موضوعات مالی جز مضاربه در رساله های عملیه موجود بود

استاد مرتضی خاتمی در پاسخ به این سؤال که آیا آنزمان همه موضوعات مالی در رساله های عملیه موجود بود گفت: بله، همه وجود داشت فقط مضاربه نبود که آن هم قرار شد از متن کتاب "تحریر الوسیله" حضرت امام ترجمه شود. در هر حال مسئولان بانک از این پیشنهاد استقبال کردند چون رساله، متن خیلی مستدلی بود. مقدار زیادی رساله حضرت امام تهیه و به شرکت کنندگان در کلاس ارائه شد. مقید بودیم که کسی بدون رساله در کلاس شرکت نکند. حتی یکبار در این جلسات، رساله نرسیده بود که بلافاصله خودمان تهیه کردیم. بدون رساله اصلا فایده نداشت و منابع مطالب ممکن بود گم شود. با این شیوه درسها لوث نمی شد و شرکت کنندگان در این کلاسها به صورت عینی با فتاوا و دستورات فقها آشنا می شدند.

وی افزود: دوره آموزشی 5 روزه بود. یعنی ابتدای هفته می آمدند تا چهارشنبه در کلاس شرکت می کردند و پنج شنبه امتحان بود. در کلاسهای صبح انواع عقود اسلامی بیان می شد و در کلاسهای بعدازظهر شیوه های بانکداری با استفاده از این عقود و فرمولهای بانکی مطرح می شد. صبح توسط ما فقه بیان می شد. سالن ظرفیت 200 نفر را داشت. گاهی از 140 نفر و بیشتر در این کلاسها بودند. این دوره آموزشی نزدیک به 6 ماه طول کشید.

خاتمی در پاسخ به این سؤال که آیا این  کلاس برای کارمندان دیگر بانکها هم برگزار شد گفت: بله به میزبانی بانک ملی تقریبا کارمندان همه بانکها در این کلاسها شرکت کردند. آزمون هم گرفته می شد و موفقیت در این آزمون شرط رتبه اداری تعیین شده بود و در ارتقای کارمندان مؤثر بود. تلاش می شد که متناسب با زمان موضوعات مختلف اقتصاد اسلامی طرح شود. البته سن برخی شرکت کنندگان بالا بود اما خیلی خوب این دروس را می خواندند. من هر هفته نزدیک به 200 برگه برای تصحیح به منزل می آوردم.

یکی از مشکلات اجتماع این است که هر چه را بلد نباشد می گوید حرام است!

وی درباره این کلاسها افزود: از رساله توضیح المسائل، مسائل را می گفتیم. مثلا در مسئله 2055 رساله حضرت امام معاملات باطل ذکر شده است. حضرت امام با تمام علم خود، راجع به معاملات باطل این مقدار نوشته اند. حال قرار نیست بیشتر از این، معامله باطل درست شود.

در واقع معامله باطل با معامله حرام فرق می کند. معامله حرام ممکن است باطل نباشد و انتقال مالکیت حاصل شود لکن معصیت هم شده است. پس عمده توجه به معاملات باطل است که مرحوم امام(ره) در مسئله 2055 توضیح المسائل پنج مورد را ذکر کردند و بیشتر وجود ندارد. البته معامله حرام غیر از این موارد است که و در مکاسب محرّم تحریرالوسیله که به فارسی ترجمه شده بیشتر ذکر شده است.

استاد خاتمی با تأکید بر اینکه انواع معاملات حرام یا باطل در رساله های مراجع آمده و متأسفانه مردم آنها را مطالعه نمی کنند، افزود: یکی از مشکلات اجتماع این است که هر چه که بلد نباشد می گوید حرام است!

وی یادآور شد: یکی از موضوعاتی که در این کلاسها مطرح می شد این بود که معامله دو قسم است. معامله حرام و معامله باطل. گاهی معامله حرام است ولی صحیح است. این را عده ای متوجه نمی شدند که مگر می تواند معامله حرام باشد ولی صحیح باشد.

غش در معامله حرام است ولی معامله را باطل نمی کند

وی با بیان اینکه معاملات در 4 گروه حلال، حرام، صحیح و باطل دسته بندی می شوند، افزود: معامله حرام یعنی انجام چنین معامله ای حرمت شرعیه دارد و مستوجب عذاب الهی می شود ولی ممکن است معامله صحیح باشد یعنی انتقال مالکیت حاصل شود با اینکه فعل حرامی انجام گرفته است؛ مثل غش در معامله که حرام است اما معامله را باطل نمی کند. مرحوم امام راحل در مسئله 2071 می فرماید که غش در معامله یعنی فروش چیزی که با چیز دیگر مخلوط است. در صورتی که آن چیز معلوم نباشد و فروشنده به خریدار نگوید مثل فروختن روغن که با پیه مخلوط کردند این عمل را غش می گویند. ایشان این را جزء معاملات باطل نیاوردند.

وی افزود: معامله حرام، چون معامله است امکان فسخ آن وجود دارد. خریدار می تواند جنس را پس بدهد یا روغن خالص طلب کند یا اینکه پول خود را پس بگیرد. در مسئله 2071 رساله حضرت امام آمده است که  اگر روغنی را که با پیه مخلوط است بفروشند، چنانچه آن را معین کرده بودند مشتری می تواند معامله را فسخ کند و اگر معین نکرده است، مشتری حق دارد روغن مخلوط را پس داده و روغن خالص طلب کند ولی اگر بخواهد می تواند معامله را به هم بزند". اما این در صورتی است که طرفین به فسخ معامله تراضی کنند.

پس اگر مشتری در حین معامله روغن را دیده باشد ولی ناخالصی آن را حس نکرده باشد حق دارد معامله را فسخ کند یعنی بهم بزند و پول خود را گرفته، برود. ولی اگر در حین معامله روغن را ندیده باشد حالا که فهمیده ناخالص است حق دارد روغن ناخالص را بیاورد و روغن خالص مطالبه کند. این نوع حق داشتن ها را "خیارات" می گویند که خیارات شرعیه در خرید و فروش یازده عدد است: مجلس، غبن، شرط، تدلیس، تخلف شرط، عیب، شرکت، رؤیت، تأخیر، حیوان و تعذر تسلیم که در توضیح مسائل مرحوم امام (ره) از مسئله 2124 تا 2125 کاملا توضیح داده شده است.

وی تأکید کرد: معامله گاهی صحیح و حرام است مثل غش در معامله، گاهی صحیح و حلال است مانند اکثر معاملات متداول بازار، گاهی باطل و حرام است مثل رباء در خرید و فروش و فروختن شراب جهت آشامیدن که ملکیت انتقال پیدا نمی کند و گاهی معامله باطل و حلال است مثل فروختن چیزی که مال نیست مثلا یک پر مگس که معامله ای انجام نشده ولی کار حرامی هم نشده است. امام معاملات حرام و باطل را در مسئله 2055 رساله توضیح داده اند و در مکاسب محرمه تحریر الوسیله نیز انواع معاملات حرام را شرح فرموده اند.

اشیا به چهار نوع معامله می شوند

وی تأکید کرد: اشیاء در خرید و فروش چهارگونه هستند:

الف: چیزهایی را با وزن کردن (کشیدن) مبادله می کنند چون پنیر، قند، چای، برنج، نخود و ... به این ها "کشیمنی" یا موزون می گویند.

ب: چیزهایی را با واحدی از حجم مبادله می کنند مانند بنزین، نفت، روغن ماشین، گاز، آب و ... که مثلا با واحد لیتر، متر مکعب و ... مبادله می شود.  این ها را "پیمانه ای" یا مکیل می گویند.

ج: چیزهایی را با واحدهایی می شمرند مثل زمین که با واحد متر مربع و پارچه که با واحد متر و اسکناس ایرانی که با واحد تومان یا ریال شمرده می شوند. این ها را "شمارشی" یا معدودات می گویند.

د: چیزهایی را می بینند و معامله می کنند کاری به وزن و حجم ندارند چون اسب، ماشین، موتور و ... این ها را "دیدنیها" یا مشاهده ای می گویند.

ربا تنها در دو معامله واقع می شود

وی درباره انواع ربا نیز به مهر گفت: در کره زمین ربا تنها در دو معامله واقع می شود. حضرت امام در تحریر الوسیله موضوع ربا را مطرح کرده اند. ایشان می فرمایند "ربا بر دو قسم است؛ ربا در معاملات و ربا در قرض" که در رساله ها نوع معامله را توضیح داده اند.

"ربا در معاملات" در معاملات موزون و مکیل است یعنی وقتی که ثمن و مثمن یعنی جنس و عوض هر دو یک جنس باشند. در توضیح المسائل که متن آن فتاوی مرحوم امام راحل (ره) و با حاشیه سیزده نفر از فقهاء عظام است این مطلب در مسئله 2072 آمده است.

پس ربای در معامله باید دو طرف جنس و عوض یک جنس باشد و پیمانه ای یا وزنی باشند که با تفاوت پیمانه و وزن نمی شود معامله کرد. توضیح اینکه در این بخش جو و گندم یک جنس حساب می شوند چنانچه در مسئله 2079 مطرح است و اشیاء با مشتقات آنها مثل شیر و همه مشتقات شیر (لبنیات) یک جنس حساب می شوند چنانکه در مسئله 2078 فرموده اند.
 

وی در مورد ربا در قرض نیز گفت: در توضیح المسائل سیزده حاشیه ای که متن آن از امام(ره) است این مطلب در مسئله 2283 آمده است.

از این مسئله چنین استفاده می شود که وقتی خود بانک اعلام می کند کسی که در اینجا پول بگذارد و مثلا فلان زمان پول را نگیرد من به او فلان مقدار قرض الحسنه می دهم یا فلان مقدار در ارتباط با مسکن و یا فلان تجارت می دهم. چون سخن از طرف وام گیرنده شروع می شود این بیان همان عمل مستحب آخر مسئله بالا است و چون این شرط ها از طرف مشتری نیست بلکه به او ابتدا اجازه و اختیار هیچ شرطی داده نشده هیچ گونه داخل ربا نشده و فقط انگیزه برای مشتری ایجاد کرده که برای استفاده از خدمات و کارهای قول داده شده از طرف بانک بیاید پول بگذارد. در تحریرالوسیله در احکام قرض مسئله11 این موضوع آمده است.

بر اساس مسئله 11 احکام قرض جلد دوم تحریرالوسیله معلوم می شود که اگر قرض دهنده بداند ( هر طور که بداند و لو از اعلان قبلی قرض گیرنده بفهمد) که قرض گیرنده به او اضافه می دهد و به این مستحب عمل می کند و به خاطر همین به او قرض می دهد این قرض دادن جایز و آن اضافات برای او حلال است.

نتیجه اینکه ربا در قرض آنجایی شکل می گیرد که شرط اضافه و اضافات را به هر گونه باشد قرض دهنده مطرح بکند و قرض گیرنده قبول کند و در ظرف عمل به آن شرط عمل کنند آنگاه داخل ربای حرام شده اند.

 در قسمت های بعدی توضیحات استاد خاتمی در موضوعات زیر منتشر می شود:
عدم وجود ربا در وام های بانکی
خرید و فروش پول
جرائم تاخیر
قرعه کشی و جوایز قرض الحسنه
کارمزد
تفاوت نزول و تنزیل با ربا

خبرگزاری مهر آمادگی دارد نظرات صاحب نظران و علما در این زمینه را منتشرکند.

همچنین بازدیدکنندگان محترم می توانند سوالات خود را از طریق آدرس bank [at] mehrnews.com  برای اخذ پاسخ از اساتید و علمایی که نظراتشان در خبرگزاری مهر منتشر می شود ارسال کنند . پاسخ این سوالات در قسمت های بعدی منتشر می شود.