"درست نمی‌گویی" چون انگیزه درستی نداری!

احتمالاً هر یک از ما در دور و بر خودمان کسانی را می‏توانیم بیابیم که به طرز عجیبی خرافاتی‏اند. کافی است در این میان، فردی چندان تعلق خاطر یا باوری به این خرافات نداشته باشد تا در هم‏نشینی با این خرافاتیان نه فقط تا مرز جنون پیش رود، بل حتی در دام مغالطه انگیزه و انگیخته نیز گرفتار شود.

در این مغالطه فردی که در صدد نقد عقیده و نظر فردی دیگر بر می‏آید، به جای آنکه به محتوای آن موضوع و دلایل طرح شده بپردازد و استدلال مدعی را بررسی کند، به خاستگاه آن عقیده، رأی و انگیزه‏هایی که در پس پشت آن قرار دارد، می‏پردازد.

البته شکی نیست که انگیزه‏های روانی، تعلقات خاطر به تفکرات یا گرایشهای خاص و بسیاری موارد دیگر از این دست در شکل‏دهی به باورهای آدمیان دخیلند. آن‏چنانکه به درستی بر این نکته می‏توان تأکید کرد که اندیشه بی توجه به تاریخ آن چیزی کم خواهد داشت. فلسفه همچون علم شیمی نیست که فردی می‏تواند شیمیدان بزرگی باشد اما ضرورتاً قرار نیست تاریخ این علم را هم به درستی بداند و در باب آن مداقه کرده باشد.

بنابراین اندیشه‏ها در بسترهای فرهنگی، تاریخی و اجتماعی خاصی که در آنها قرار دارند، شکل می‏گیرند و تعلقات، انگیزه‏ها و امیال آدمیان بسیار بیشتر از آنچه می‏توان تصور کرد بر آنها مؤثرند؛ اما توجه صرف بر این مسایل و رها کردن محتوای اندیشه، دلایل طرح شده و استدلالهایی که ارائه می‏شوند، احتمالاً به همان میزانی به بی راهه می‏انجامد که چسبیدن به صرف محتوا و دلایل و استدلالها و چشم پوشیدن از بسترها و تعلقات و انگیزه‏ها.

با این اوصاف اگر چه فردی ممکن است خرافاتی باشد اما نمی‏توان گفت که وی هر چه می‏گوید ناموجه و غیر قابل قبول است. شاید در چنین شرایطی شنیدن سخن و بررسی آن، پیش و بیش از آنکه در باب گوینده قضاوتی کنیم و تصمیمی بگیریم، اولی‏تر باشد، ور نه همواره می‏توان نه فقط با اتهام خرافاتی بودن، بل با هزار و یک انگ و برچسب دیگر هر سخنی را و هر فردی را رد و انکار کرد.

اینکه مارتین هایدگر در حزب ناسیونال سوسیالیسم آلمان عضو بوده و بر سینه خود نشان "نازی"ها را می‏زده است، یا استالینیسم تبار خود را به نظرات کارل مارکس بر می‏گرداند، یا بنیادگرایانی چون القاعده، آموزه‏های دینی را دست‏آویز خود قرار می‏دهند، به این معنا نیست که اندیشه‏های هایدگر و مارکس را باید یک سره به زباله‏دان تاریخ روانه کرد و وقعی هم به آموزه‏های دینی ننهاد.

این مغالطه را می‏توان همچون آفتی در نظر گرفت که همواره در طول تاریخ بشر وجود داشته است و صورت نوین آن را می‏توان در منازعه مدرنها و پسامدرنها نیز ردیابی کرد. آنجا که برخی از مدرنها صرفاً می‏کوشند تنها به عقل اکتفا کنند و یکسره از بسترها و انگیزه‏های دخیل در موضوع مورد بحث خود در می‏گذرند و از سوی دیگر پسامدرنهایی هستند که همه چیز را به انگیزه‏ها و خود فرد برمی‏گردانند و کمتر به انگیخته‏ها توجه می‏کنند.

این مغالطه اما از مغالطات بسیار معمول و شایعی است که در زندگی روزمره هر فردی می‏تواند رخ دهد؛ تا آنجا که گاه حتی این مغالطه امری پذیرفته شده تلقی می‏شود. در حالی که این افراد کمتر توجه می‏کنند که صحت و اعتبار یک عقیده را محتوا، دلایل و استدلالهای طرح شده تعیین می‏کند و نه شخصیت و انگیزه‏های فردی که بر آن عقیده است.

گویی اگر شخصی موقعیت مناسب و قابل قبولی به لحاظ علمی و اجتماعی نداشته باشد یا بتوان ایراد و نقصی در وی نشان داد، آنگاه محال خواهد بود که وی حرف حساب در چنته داشته باشد یا اصلاً بتواند دلیل و استدلالی در تأیید و به پشتوانه سخنانش مطرح کند.

حال آنکه انگیزه، هدف و عقیده گوینده یک سخن هر چه باشد و گوینده هر ویژگی مثبت یا منفی که داشته باشد، نخست باید به نقد انگیخته، یعنی به نقد سخن یا عمل او پرداخت و دلایل و استدلالهای وی را بررسی کرد.

صورت آشکار این مغالطه را همچنین می‏توان در منازعات سیاسی و نیز در پرونده‏های قضایی مشاهده کرد. آنجا که در یک محاکمه بیشترین تأکید بر انگیزه‏ها و نیات فرد می‏شود، بی‏آنکه شواهد و ادله مورد بررسی دقیق قرار بگیرند یا در یک مناظره سیاسی که به جای سخن گفتن از واقعیات موجود، صرفاً پای انگیزه‏ها و گرایشهای حزبی و طبقاتی طرف مقابل به میان کشیده می‏شود.