جزئیات معاهدات بین المللی فضایی و جایگاه ایران/ هوا و فضا مرز ندارند

دکتر سید هادی محمودی در گفتگو با خبرنگار مهر، تولد حقوق بین المللی فضایی را در دهه 50 میلادی همزمان با پرتاب ماهواره اسپوتنیک روسیه دانست و افزود: با پرتاب این ماهواره از سوی روسیه، آمریکا در سال 1958ماهواره "اکسپلورر-1" را در مدار زمین قرار داد. عقب ماندگی آمریکا در پرتاب ماهواره باعث شد تا این کشور تلاش کند تا حقوق فضا را در سطح بین المللی در سازمان ملل مطرح کند. این رویکرد آغازی بر تدوین حقوق بین الملل در حوزه فضا شد.

وی حقوق بین الملل فضا را از جدیدترین شعبات حقوق بین الملل ذکر کرد و اظهار داشت: تدوین حقوق بین الملل فضا با تعداد اندکی از کشورها آغاز شد و برای تدوین آن کمیته ای به نام "کمیته استفاده صلح آمیز از فضای جو سازمان ملل متحد" یا کوپوس" (COPUOS)"  ایجاد شد. این کمیته از نظر ساختاری رکن فرعی مجمع عمومی سازمان ملل است و هم اکنون 60 کشور در آن عضو هستند. کوپوس دارای دو زیر کمیته حقوقی و فنی است که با تعامل با یکدیگر تصمیم گیری می کنند.

عضو هیئت علمی پژوهشکده حقوق پژوهشگاه هوافضا تدوین 5 سند در قالب معاهده از 1960 تا اواخر دهه 70 را از مهمترین اقدامات این کمیته دانست و خاطر نشان کرد: به طور کلی معاهده را می توان به عنوان مهمترین منبع حقوق بین الملل فضایی تلقی کرد که طبق آن کشورهای عضو یک معاهده را متعهد به اجرای مفاد آن می کند. این پنج سند معاهداتی در حوزه فعالیتهای فضایی شامل معاهده فضای ماورای جو، موافقت نامه نجات، کنوانسیون مسئولیت، کنوانسیون ثبت و معاهده "ماه" می شود.

فضای ماورای جو از جمله ماه قلمرو بشریت است و کشورها نمی توانند آن را قلمرو خود بدانند

وی با اشاره به جزئیات 5 معاهده بین المللی در حوزه فضا ادامه داد: اولین معاهده بین المللی معاهده "فضای ماورا جو" است که در سال 1967 منعقد شد و ایران یکی از امضا کنندگان این معاهده است. در این معاهده بر اصل آزادی استفاده از فضای ماورای جو تاکید شده است. بر اساس این معاهده، فضای ماورای جو از جمله ماه و سایر اجرام سماوی قلمرو بشریت است و کشورها نمی توانند آن را قلمرو خود بدانند.

معنی استفاده صلح آمیز از فضا و اختلاف آمریکا و شوروری سابق

محمودی با بیان اینکه این معاهده بر استفاده صلح آمیز از فضای ماورا جو تاکید دارد، ادامه داد: در زمینه تفسیر صلح آمیز بودن استفاده از فضای ماوراء جو تا مدت طولانی میان آمریکا و شوروی سابق اختلافاتی وجود داشت. شوروی سابق "صلح آمیز" را به معنای غیر نظامی شدن فضا تلقی و آمریکا آن را به معنای غیر تجاوزکارانه تعبیر می کرد به این معنا که فضا نباید وسیله ای برای تجاوز به کشورها باشد. به نظر می رسد که در حال حاضر با توجه به رویه کشورها، استفاده صلح آمیز به معنای استفاده غیر تجاورز کارانه تلقی می شود.

ارسال هواپیماهای شناسایی و جاسوسی نقض حریم حاکمیتی کشورها در هوا تلقی می شود

وی با اشاره به ماهواره های جاسوسی و شناسایی تاکید کرد: ماهواره های شناسایی در زمره اولین ماهواره هایی بود که کشورها به فضا ارسال کردند ولی به دلیل آنکه فضا تحت حاکمیت هیچ کشوری نیست از این رو مانعی برای این ماهواره ها در نظر گرفته نشد و در این معاهده ارسال این نوع ماهواره ها به فضا کار خصمانه ای تلقی نشد ولی ارسال هواپیماهای شناسایی به دلیل آنکه ورود آنها بدون رضایت یک کشور، نقض حریم حاکمیتی کشورها در هوا تلقی می شود غیر قانونی است.

نقشه فوق نحوه توزیع اعضای معاهده فضای ماوراء جو را نشان می دهد
رنگ تیره نمایشگر کشورهای عضو پیمان است که آن را به تصویب رساندند
و رنگ روشن کشورهایی هستند که تنها معاهده را امضا کردند

ورود فضانورد و اشیای فضایی کشوری در کشور دیگر جاسوسی تلقی نمی شود

محمودی موافقت نامه "نجات" را از دیگر معاهدات فضایی فضا نام برد و به مهر گفت: این موافقت نامه مربوط به نجات و بازگشت فضانوردان و دیگر اشیای پرتاب شده به فضای ماورای جو می شود. بر اساس آن، چنانچه فضانورد و یا اشیای فضایی دیگر در سایر کشورها وارد شوند، کشورها نباید آن را جاسوس و یا وسیله شناسایی تلقی کنند و باید آن را به مقام پرتاب کننده تحویل دهند.

وی با بیان این مطلب که ایران این موافقت نامه را امضا و به تصویب رسانده است اظهار داشت: این موافقت نامه نیز مانند سایر معاهدات فضایی در فضای جنگ سرد تدوین شد و طبق شواهد موجود تاکنون هیچ کشوری مفاد این موافقت نامه را نقض نکرده است.

کشورهای پرتاب کننده مسئول خسارات احتمالی هستند

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حقوق، تصویب کنوانسیون "مسئولیت" را در راستای مسئولیت های بین المللی در مورد آسیب های ناشی از اشیای فضایی ذکر و اضافه کرد: طبق این کنوانسیون کشورهای پرتاب کننده مسئول خسارات احتمالی هستند که بر این اساس اگر این خسارت در سطح زمین یا به هواپیما باشد، کشور پرتاب کننده "مطلقا" مسئول است. به این معنا که نیازی به احراز تقصیر نیست و خسارات در هر حال باید جبران شود اما چنانچه خسارات احتمالی بر اشیای فضایی باشد مسئولیت مبتنی بر تفسیر است.

محمودی با اشاره به جزئیات کنوانسیون "ثبت" به مهر گفت: این کنوانسیون به منظور ثبت اشیای فضایی به ویژه ماهواره های شناسایی تدوین و به تصویب رسید. ایران نیز یکی از امضا کنندگان این کنوانسیون است ولی آن را به تصویب نرساند از این رو الزامی به رعایت مفاد این کنوانسیون را ندارد.

"ماه" به عنوان "میراث بشریت" معرفی شد

وی معاهده "ماه" در سال 1979را آخرین معاهده بین المللی در حوزه فضا نام برد و افزود: در معاهدات پیش از این با آوردن "ماه و سایر اجرام آسمانی"، ماه را آگاهانه از سایر اجرام آسمانی جدا کردند. از این رو این معاهده منعقد شد تا در مورد ماه قواعد و مقررات مشخص تری را تدوین کنند. این معاهده "ماه" را به عنوان "میراث بشریت" معرفی کرد. این معاهده از نظر تعداد اعضا، ضعیف ترین معاهده بین المللی فضا به شمار می رود. مفاد این معاهده به سود کشورهای در حال توسعه است از این رو هیچ یک از قدرت های عمده فضایی به آن نپیوستند.

دهه 80 پایان انعقاد معاهدات بین المللی در حوزه فضا در کوپوس

عضو هیئت علمی پژوهشکده حقوق پژوهشگاه هوافضا با تاکید بر اینکه با تصویب معاهده "ماه" باب تدوین و تصویب معاهدات بین المللی در حوزه فضا بسته می شود، گفت: کشوری که عضو کنوانسیون ها می شود به اجرای تعهدات آن معاهده ملتزم می شود از این رو از این پس کشورها ترجیح دادند قوانین و مقررات ماورا جو خارج از معاهده و کنوانسیون، عمدتا در قالب قطعنامه باشد تا الزام معاهداتی برای آنها ایجاد نشود.

وی ادامه داد: البته در دهه 60 و 70 میلادی نیز در خصوص  فعالیت های فضایی قطعنامه هایی در مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب رسید.

قطعنامه های مجمع الزام آور نیست

محمودی در خصوص میزان الزام آور بودن قطعنامه های مجمع عمومی سازمان ملل تاکید کرد: از لحاظ حقوقی قطعنامه های مجمع عمومی به غیر از امور مربوط به بودجه و قطعنامه هایی در زمینه اتحاد برای صلح الزام آور نیستند ولی در کنار منابع معاهداتی، عرف بین المللی قرار دارد که به اندازه معاهدات حائز اهمیت است. عرف بین الملل به معنی رویه کلی کشورها در موضوع مشخص است به گونه ای که عمل به آن رویه بری آنها ایجاد الزام می کند. این الزام نه تنها مشمول آن کشور بلکه شامل سایر کشورهایی که نسبت به آن رویه احیانا رضایت دارند نیز می شود. از این جهت قطعنامه ها از آن جهت که مبین عرف بین المللی باشد می توانند الزام آور باشند.  

این محقق پخش مستقیم برنامه های تلویزیونی، سنجش از راه دور و استفاده از سوخت هسته ای در ماهواره ها را از موضوعاتی دانست که در قطعنامه های مجمع عمومی سازمان ملل متجلی شده است و ادامه داد: برای نمونه قطعنامه مربوط به پخش تصاویر تلویزیونی بر کسب رضایت از کشوری که این تصاویر در آنجا پخش می شود تاکید دارد ولی برخی از کشورها با استناد به بحث آزادی جریان اطلاعات، پخش این تصاویر را بدون رضایت سایر کشورها مجاز می دانند و در عمل نیز چنین می کنند.

مشخص نبودن مرز فضای هوا و فضا در معاهدات بین المللی

عضو هیئت علمی پژوهشکده حقوق پژوهشگاه هوافضا با تاکید بر اینکه در هیچ یک از پنج سند بین المللی فضا، مرز هوا و فضا تفکیک نشده است به مهر گفت: بیش از چندین دهه است که تعیین و تفکیک مرز هوا و فضا در دستور کار کمیته کوپوس قرار دارد اما تاکنون در مورد این مرز توافقی صورت نگرفته است.

محمودی با بیان اینکه در ایران این مرز تفکیک هوا و فضا مشخص نشده است یادآور شد: در عین حال برخی از کشورها فاصله 100 کیلومتر را مرز میان هوا و فضا اعلام کردند. تعیین مرز هوا و فضا با ظهور وسایل پرنده ای که هم در هوا و هم در فضا به پرواز در می آیند اهمیت خود را باز می یابد و به طور مشخص این مسئله مطرح می شود که در مورد این گونه وسایل، حقوق هوایی اعمال می شود یا حقوق فضایی.

شانه خالی کردن کشورها از پسماندهای فضایی

وی با اشاره به فعالیت های کمیته استفاده صلح آمیز از فضای جو سازمان ملل متحد در خصوص تعیین تکلیف پسماندهای فضایی خاطرنشان کرد: خط مشی کوپوس در این زمینه در قالب تدوین چند دستورالعمل است که در سال 2007 توسط قطعنامه 217/62 مجمع عمومی به تصویب رسید. در این دستور العمل ها بر جلوگیری و کاهش پسماندهای فضایی تاکید شده است ولی معاهده ای که کشورها را در برابر پسماندها مسئولیت پذیر کند منعقد نشده است.

وی با اشاره به نقش حقوق نرم و سخت در حوزه های مختلف توضیح داد: حقوق سخت کشورها را متعهد به انجام تعهداتشان می کند ولی در حقوق نرم الزامی برای طرفین ایجاد نمی کند و اجرای آن داوطلبانه است. بحث پسماندهای فضایی هر چند که مسئله مبتلابه کشورها است ولی در زمره موضوعات حقوق نرم است و تاکنون معاهده بین المللی در مورد آن وضع نشده و اجرای این خط مشی بیشتر داوطلبانه است.    

ثبت پرتاب اشیای فضایی و مقررات ITU 

عضو هیئت علمی پژوهشکده حقوق با بیان اینکه اتحادیه بین المللی ارتباطات از راه دور (ITU) در مورد پرتاب اشیای فضایی ایفای نقش می کند به مهر گفت: ITU در مورد پرتاب اشیای فضایی حداقل دو وظیفه بر عهده دارد. اختصاص فرکانس به کشور پرتاب کننده به منظور جلوگیری از ایجاد اختلال در فرکانس سایر اشیای فضایی که در این زمینه به دلیل اینکه ایران عضو این اتحادیه است ملزم به اجرای تعهداتش در زمینه جلوگیری از اختلال در فرکانس سایر اشیای فضایی دارد.

محمودی، اختصاص فضا در مدار "زمین ثابت" یا مدار "ژئو" را از دیگر وظایف  ITU ذکر کرد و ادامه داد: این مدار روی خط استوای زمین قرار دارد و سرعت حرکت هر شیء فضایی که در این مدار قرار می گیرد با سرعت زمین برابر است از این رو در نظر ناظر زمینی، شیء فضایی مستقر در این مدار ثابت به نظر می رسد. مدار زمین ثابت که در ارتفاع حدود 36 هزار  کیلومتری از سطح زمین قرار دارد، در اسناد بین المللی به عنوان یک منبع "طبیعی محدود" تلقی شده است. از این رو قانونمند کردن مقررات راجع به تخصیص سهم و فرکانس در مورد این مدار بر عهده ITU است.

به گفته وی ITU در مورد قانونمند کردن موقعیت اشیای فضایی در سایر مدارها از جمله مدارهای نزدیک به زمین صلاحیتی ندارد.

محمودی به سهم ایران در مدار زمین ثابت اشاره کرد و یاداور شد: خوشبختانه ایران نیز مطابق با مقررات ITU در این مدار سهم دارد. رویه کشورها در استفاده از این مدار موضوعات حقوقی جالبی از جمله بحث اجاره کردن نقاط مداری را مطرح کرده است.

تحولات حقوق فضایی

وی همچنین یادآور شد: به طور مشخص پس از پایان جنگ سرد حقوق بین الملل فضایی در جنبه های مختلف متحول شده است که از آن جمله می توان به ظهور و گسترش بیش از پیش بخش خصوصی در فعالیتهای فضایی و تجاری شدن این فعالیتها به دلیل پیوند خوردن فضا با زندگی روزانه انسانها اشاره کرد.

این محقق خارج شدن فعالیتهای فضایی از انحصار قدرتهای جهانی را از دیگر تحولات این علم نام برد و ادامه داد: پس از پایان جنگ سرد فعالیتهای فضایی از انحصار چندین قدرت فضایی خارج شد و کشورهای زیادی از جمله کشورهای در حال توسعه وارد این عرصه شدند.

عضو هیئت علمی پژوهشکده حقوق پژوهشگاه هوافضا تاکید کرد: به طورکلی حقوق بین الملل فضایی یکی از معدود شاخه های حقوق بین الملل است که بی اندازه تحت تاثیر فناوری است و از این رو با تغییر فناوری، تغییر شکل می دهد و از این رو رشته ای پویا به شمار می رود.

---------------------------------
  گفتگو: مریم رضایی