جزئیات جدید از سند تحول بنیادین آموزش و پرورش/ پایان فردمحوری در آموزش

به گزارش خبرنگار مهر، سند تحول بنیادین آموزش و پرورش به عنوان اولین نقشه راه این وزارتخانه پس از گذشت 30 سال از جمهوری اسلامی ایران در سال 1389 تصویب شد. این سند حاوی مبانی فلسفی در باب تربیت و رهنامه آموزشی و علمی بوده که قرار است از این پس به عنوان تنها مرجع اجرایی برای وزیران آموزش و پرورش باشد. 

مهدی نوید ادهم از جمله کسانی است که از ابتدای تدوین این سند در سال 1384 به عنوان معاون پژوهشی وزیر آموزش و پرورش و سپس دبیرکل شورای عالی آموزش و پرورش حضور داشته است. در گفتگوی پیش رو سعی شده تا به جنبه های گوناگون این سند مهم اشاره شود:

* خبرگزاری مهر - گروه اجتماعی: سند تحول بنیادین در اوایل 1384 براساس منویات مقام معظم رهبری تنظیم شد، دقیقا چه آیتم هایی را برای تنظیم این سند مهم در نظر گرفتید و چقدر توانستید آنچه را که ایشان مطالبه کرده بودند تدوین کنید؟ 

ــ مهدی نوید ادهم: در ابتدا باید تاکید کنم که تحول بنیادین در آموزش و پرورش نیازمند یک بستر اجتماعی و فرهنگی مناسب است و همراهی بیش از بیش خانواده ها، مدیران و کارشناسان را می طلبد. لذا مشارکت رسانه ها در این کار و بسط اندیشه سند می تواند ما را در تحقق این کار بزرگ کمک کند. ما پس از اینکه شورای عالی آموزش و پرورش تدوین چنین سندی را تصویب کرد در نهایت در اواخر سال 1384، توانستیم شورای راهبری سند را تشکیل دهیم و براساس این مصوبه و پس از تعیین مدیر و مجری پروژه، مدل مفهومی تدوین سند را  به تصویب شورای راهبری برسانیم که براساس آن سه کمیته تشکیل دادیم.

یکی از آنها کمیته مطالعات نظری بود که اصلی ترین کمیته ما بود که رئیس آن حجت الاسلام صادق زاده و تیمشان بودند و دومین کمیته " مطالعه مولفه های اصلی" بود که به بررسی و ارزیابی وضعیت موجود می پرداخت با مسئولیت دکتر محمد جعفر جوادی و آخرین کمیته "مطالعات محیطی" با مسئولیت عبدالحسین نفیسی بود و مجری پروژه نیز دکتر محمود مهرمحمدی هستند. یکی از پیش فرضهای ما در تدوین سند بحث استفاده از مطالعات موجود بود چون این یک پروژه پژوهش محور است و می توان گفت کل سیاستها و تصمیم گیریها از پشتوانه تحقیقی برخورداراند و لذا در گام اول همه تحقیقات  دانشگاهی و حورزی و تطبیقی که می توانستند ما را به صورت مستقیم و غیرمستقیم در این راه کمک کنند، جمع آوری کردیم.

در روند کار نیز متوجه شدیم که تحقیقات موجود پاسخگوی همه سئوالات نیست و به ضرورت 70 پروژه تحقیقاتی دیگر را سفارش دادیم که کمیته های تحقیقی مختلف و پژوهشگران مختلف مسئولیت آن را برعهده گرفتند و در مجموع بیش از 500 نفر از صاحبنظران دانشگاهی، حوزوی، مدیران و کارشناسان ارشد درگیر این پروژها بودند. بعد از اینکه تحقیقات تکمیل شد کمتیه تلفیق را با ریاست دکتر عباس صدری  تشکیل و کار تدوین سند را انجام دادیم که خوشبختانه در اواخر سال 1388 متن اصلی سند آماده شد.

در یک تقسیم بندی کلی دو مجموعه فلسفی و اجرایی تولید شد یکی بنیادهای نظری تحول راهبردی در نظام تعلیم و تربیت عمومی که شامل فلسفه تربیت،  فلسفه تربیت رسمی و عمومی و رهنامه تربیت رسمی و عمومی در جمهوری اسلامی ایران است  که این سه مجموعه تحت عنوان بنیانهای نظری چتر معرفتی و نظری سند بود که برای اولین بار در تاریخ آموزش و پرورش تهیه شد چرا که قبل از آن فلسفه مدون و منظم برای تعلیم و تربیت نداشتیم.

فلسفه تعلیم و تربیت حاوی مباحث کلی فلسفی و نظری است که قابل استفاده برای همه دستگاههای تعلیم و تربیت است. ذیل آن فلسفه تربیت آموزش و پرورش را نوشتیم و ذیل آن نحوه اجرایی شدن را نوشتیم و دلالتهای نظری در حوزه اجرا نیز تدوین شد که رهنامه و دکترین تربیت رسمی کشور است و در تاریخ آموزش و پرورش سابقه نداشت و ذیل همه آنها نیز سند تحول بنیادین تدوین شد که حاوی چند بخش مهم و اساسی است.

ابتدا به بیان ارزشها پرداختیم که ارزشهای حاکم بر آموزش و پرورش و چگونگی تعلیم رسمی و عمومی کشور است و سپس به بیان ماموریتها پرداخته و مشخص کردیم وظیفه و رسالت آموزش و پرورش در عصر حاضر متناسب با نیاز جامعه و آموزه های دینی ما چیست و چه تصویری در سال 1404 از آموزش و پرورش خواهیم داشت و در مرحله بعد هدفهای کلان و راهبردهای کلان را تبیین کردیم.

در هدفهای کلان ما هشت هدف نوشتیم و در راهبردهای کلان 14 و برای راهکارها نیز 158 استخراج کردیم که تحقق آنها می تواند زمینه ساز تحول بنیادین باشد. در طول این مدتی که دست اندرکار تدوین این مجموعه بودیم بخشی از کار که تولید می شد در درون آموزش و پرورش و هم بیرون به جمعی از صاحبنظران و خبرگان داده می شد و نظرات آنها جمع می شد.

* آیا این مجموعه برای ارزیابی و بررسی و دریافت نظرات و رهنمودها به دفتر مقام معظم رهبری ارسال شد؟

- این مجموعه برای چند بار در زمانهای مختلف به دفتر مقام معظم رهبری عرضه شد و ایشان در جریان تنظیم سند قرار گرفتند. از سویی صاحبنظران مختلفی در طول کار برای ما نظراتشان را ارسال کردند که موجب غنای کار شد تا جایی که در تدوین فلسفه به ویرایش دوازدهم و سیزدهم هم رسیدیم ضمن اینکه خود مجموعه نیز از ناظران مجربی همچون مرحوم دکتر علی محمد کاردان، دکتر علیرضا اعرافی، خسرو باقری برخوردار بود که در فرایند کار بارها بر سند نظارت مستقیم داشتند تا اینکه سند به تصویب شورای عالی آموزش و پرورش و امضای رئیس جمهور رسید.

* در بحث تحول بنیادین، سه عنصر مدرسه، معلم و دانش آموز از عناصر اساسی و اصلی هستند، هر یک از این مولفه ها هم اکنون در کشور ما دارای نقصانهای فراوانی هستند که باید در تعریف و مصداق متحول شوند، سئوال من این است که در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش دقیقا چه تعریفی از معلم، دانش آموز و فضای مدرسه داشته اید و جایگاه هر یک از این پارامترها چگونه تغییر می یابد و چه ضمانت اجرایی برای این تحول در نظر گرفته اید؟

- چون در این سند با یک نگاه سیستمی و جامع نگر در همه مولفه های آموزش و پرورش روبرو هستیم ، عناصر موثر را بسیار فراتر از این سه عنصر و مولفه می بینیم چرا که ما به مولفه های بیرونی و درونی همزمان با هم توجه داریم. ما معتقدیم که تربیت نسل جوان تنها معلول عملکرد آموزش و پرورش نیست بلکه عناصر دیگری هم هستند که از آنها تحت عنوان ارکان سهیم و موثر نام بردیم که مهمترین آنها خانواده و رسانه است که نقش بسیار جدی دارند و باید مورد توجه قرار گیرند،  لذا در این سند اگر هماهنگی لازم بین این عناصر به وجود نیاید و همچنان هرکسی راه خود را برود و ساز خود را بزند و همنوایی و هماهنگی بین این سه رکن به وجود نیاید، تربیت ما مطلوب نخواهد شد.

یکی دیگر از ارکان مهمی که در سند تحولی مورد توجه قرار دادیم  سازمانهای مردم نهاد است که عملکرد آنها به شکل غیرمستقیم در نظام تعلیم و تربیت موثر است به طور مثال اگر در فضای اقتصادی شرایط رقابت نامناسب باشد و بی عدالتی را دامن بزند دیگر نمی توانیم در کلاس درس درباره عدالت صحبت کنیم بنابراین نباید صرفا مطلوبیت آموزش و پرورش را در درون جستجو کرد، در بیرون سازمان نیز چنین عناصری وجود دارند.

اما مولفه هایی که شما از آن یاد کردید در سند تحولی تعریف جدیدی دارند، در این سند ما از معلم به عنوان مربی یاد کرده ایم البته نه به عنوان معنای رایج امروزی آن بلکه کسی که رسالت اصلی آن فراهم آوردن رشد و تعالی دانش آموز است که یکی از آنها رشد علمی است ولی طبق این سند تمام پیشرفت انسان در رشد علمی خلاصه نمی شود و معلمان دروس نظری و پایه چون فیزیک، شیمی و ریاضی همانقدر در تربیت دانش آموز موثر هستند که معلم پرورشی و دینی ما نقش دارند.

همچنین در این سند تعریف جدیدی از تربیت ارائه کرده ایم که شامل جریان تعاملی می شود که زمینه ساز تکمیل و تعالی هویت است و عنصر اصلی آن دانش آموز است. در این بخش تاکید شده که معلم محوری باید از بین برود و دانش آموز باید آگاهانه و اختیاری تصمیم بگیرد و موقعیت خود را در ابعاد گوناگون ارتقا ببخشد و در همه ساحتهای علمی و تربیتی گام بردارد.

مدرسه در این سند " کانون تربیتی محله است" و اصلی ترین عنصری که در هر محله می تواند فضای فرهنگی، اجتماعی محله را متاثر کند و زمینه رشد و ارتقای محله را رقم بزند، مدرسه خواهد بود.

* ما در ایران انواع مدارس اعم از دولتی، غیردولتی، هئیت امنایی، علوم دینی، علوم انسانی، استعدادهای درخشان، نیمه دولتی، شبانه، عشایری و... را داریم، این انواع مدارس همیشه مورد بحث وزیران آموزش و پرورش بوده، وزیر عنوان می کند که باید مدارس را به بخش خصوصی و مردم نهاد واگذار کرد و دیگری معتقد است که مدرسه یک نهاد حاکمیتی است و باید زیر نظر دولت اداره شود، برای رفع این کشمکشها و ناهماهنگیها در سند قانونی را لحاظ کرده اید؟

- مدرسه در این سند به عنوان یک مجموعه حاکمیتی دیده شده که سیاست گذاری و تصمیم گیری برای آن باید کاملا دولتی باشد. اما در جای جای سند بر مشارکت مردم با محوریت حاکمیت دولتی تاکید شده است. طبق این سند باید از مشارکت بخش غیردولتی حداکثر استفاده به عمل آید و امور اجرایی تا جایی که مقدور است به بخش غیردولتی واگذار شود که یکی از مصادیق آن مدرسه داری است. همچنین تاکید شده از مدارس غیردولتی استفاده و از مدارس هئیت امنایی با حفظ شان حاکمیتی آموزش و پرورش حمایت شود.

در واقع یکی از گرفتاریها و مشکلات ما در سنوات گذشته، همین طرح ها و برنامه هایی بود که وزیران مختلف عنوان می کردند و از انگیزههای اصلی تدوین سند این بود که به این بحث ها خاتمه دهیم چرا که سند یک برنامه راهبردی است تا 15 سال و اسناد بعدی ذیل این باید تنظیم شوند و نباید با آن مغایرت داشته باشند.

من امیدوارم برنامه ها از انسجام محتوایی برخوردار شوند چرا که آموزش و پرورش کاری دراز مدت و زمان بر است و عمر دولتها کوتاه است و با تغییر وزیران و معاونان و مدیرکل ها سیستم تعلیم و تربیت نباید دستخوش تغییرات اساسی شود و این سند مبنایی خواهد بود که این تفاوتهای ناخوشایند را مدیریت کنیم و به حداقل برسانیم.

* برای تنظیم این سند تا چه میزان از تجارب کشورهای پیشرفته استفاده شده و آیا از آموزش و پرورش کشورها بازدید کرده اید؟

- بازدیدی در این باره نداشتیم اما مجریان طرح به دلیل مسئولیت و تخصصشان بازدیدهای فراوانی داشتند، البته ما سعی کردیم مطالعات بین الملل خود را افزایش دهیم و تقریبا منابع موجود و سندهای مشابه کشورهایی همچون مراکش و مغرب را گرد آوری و آنهایی که قوی بود را ترجمه کردیم که آنها را چاپ می کنیم.
 
* یکی دیگر از مهمترین چالشهای موجود در نظام تعلیم و تربیت، رشته های درسی دوره متوسطه به  خصوص دو رشته انسانی و تجربی است که طی سالهای گذشته تعدادی از جامعه شناسان اسلامی عنوان می کنند که محتوای دروس این دو رشته مبتنی بر مبانی غربی است، آیا در سند تحول بنیادین برنامه ای در زمینه تغییر نگرش در این رشته ها دارید؟

- در رشته علوم انسانی که از حساسیت بالا در عصر حاضر برخوردار است و متاسفانه دانش آموزان با استعدادهای برتر ما کمتر در این رشته حضور می یابند، سند، یک راهبرد جدی دارد که اولا باید محتوای این رشته و علوم تجربی مبتنی بر آموزهای دینی ما مورد بازنگری قرار گیرد چرا که محتوای بسیاری از دروس انسانی موجود متاثر از اندیشه های غربی و نگاههای اومانیستی و سکولار است که باید براساس اقتضای شرایط جامعه بازخوانی و بازتولید شود.

البته بگویم که این وظیفه آموزش و پرورش نیست و حوزه علمیه و دانشگاهها با برپایی کرسی نظریه پردازی برای اسلامی کردن این رشته اقدام کنند و ما در آموزش و پرورش یافته های آنان را به زبان کوکان و نوجوانان ترجمه کنیم و در اختیار دانش آموزان قرار دهیم. تاکید دیگری  که در سند داریم این است که شرایط و سازو کارهایی را در آموزش و پرورش فراهم آوریم که بچه های مستعد وارد این رشته شوند و در گزینه اول خود آن را انتخاب کنند.

* این سند چقدر التزام آور است، یعنی اینکه چه ضمانت اجرایی وجود دارد که وزیران در دورههای مختلف نتوانند از اجرای آن سرباز زنند یا برای اینکه نظرات و اهداف فردی خود را دنبال کنند تفسیر به رای  نکنند؟

ــ این سند چون به تصویب شورای عالی آموزش و پرورش و رئیس جمهور رسیده است قانون است و لازم الاجرا است و باید مانند سایر قوانین با آن برخورد شود، البته مانند هر قانون دیگری امکان دور زدن و اجرا نکردن آن هم وجود دارد اما امیدواریم درباره سند اتفاق نیفتد.

* از مواردی که باعث می شود ضمانت اجرایی سند تحول بنیادین در دوره وزیران بعدی کاهش یابد، بعد سیاسی حاکم بر تنظیم این سند است در واقع به عقیده منتقدان، تنوع نظرات کارشناسان از همه طیفها در تنظیم این سند لحاظ نشده و همین مسئله باعث می شود عده ای نسبت به اجرای آن خوشبین نباشند. 

- ما سعی کردیم سند پژوهش محور باشد و مبتنی بر یافته های علمی و پژوهشی تنظیم شود و از سلایق فردی و گروهی خارج  است،  در عین حال سعی کردیم به تفاوت سلایق هم توجه کنیم و آنها را لحاظ کنیم و در فرایند کار مورد توجه قرار دهیم اما جمع کردن همه سلایق و دیدگاههای متفاوت در یک سند کار مشکلی است و در برخی از جاها مجبور شدیم از بین چند گزینه یکی را انتخاب کنیم، هرچند برخی این گزینه را قبول نداشته باشند و آن را برنتابیدند.

* یکی از مجریان سند تحول بنیادین در جایی عنوان کرده بودند، آن چیزی که در ابتدا در تنظیم سند مد نظر بود با آنچیزی که در نهایت در شورای عالی حاصل شد، تفاوت فاحش داشت آن را تایید می کنید؟

- من این موضوع را تکذیب می کنم. بنده از ابتدای امر تا کنون در جریان کامل سند بودم و تیمی که برای اولین بار کار را پذیرفته اند تا به الان همراه و حامی کار هستند و تغییر نکرده اند، اما به طور طبیعی هر سندی که به مرجعی ارجاع می شود تغییراتی می کند چرا که  به هر حال آنها صاحب حق هستند و برای خود نظراتی دارند.

در حین بررسی سند از برخی بخشها راحت عبور کردیم و در برخی از موارد جلسات متعددی برگزار شد. به هر حال تیم تدوین کننده از آنچه که هم اکنون تصویب شده است، دفاع می کنند.

* برای اجرای هر طرح تحولی  زیرساخت مناسب نیاز است در غیراین صورت ممکن است نتیجه معکوس بدهد. هم اکنون بسیاری از مدارس ما دو شیفته اند یا میانگین تعداد دانش آموزان در کلاسها با استاندارد جهانی فاصله دارد و یا محیط و فضای مدارس برای رسیدن به ایده آل موجود در سند فاصله دارد،از همه مهمتر بحث کسری بودجه هر ساله آموزش و پرورش و مشکلات مالی سرسام آور همچنان پا برجاست. برای جلوگیری از ضربه خوردن به سند آیا چاره ای اندیشیده اید؟ 

- اجرای مطلوب این سند به زعم من نیازمند یک عزم ملی است و همگان باید کمک کنند تا آموزش و پرورش یک تحول بنیادین متناسب با سند چشم انداز 20 ساله داشته باشد. صحبت شما درست است باید الزاماتی اتفاق بیفتد در غیر این صورت سند تحقق عملی پیدا نمی کند، به همین منظور سایر نهادها باید همکاری جدی داشته باشند تا این تغییر ایجاد شود. به عنوان مثال باید نگاهی را که آموزش و پرورش را یک نهاد مصرف کننده غیرمولد می داند تغییر داد چرا که آموزش و پرورش یک نهاد مولد است و شخصیت انسانها در آموزش و پرورش شکل می گیرد و باید این باور به وجود آید که شما وقتی دارید برای آموزش و پرورش خرج می کنید در واقع دارید سرمایه گذاری می کنید.

همچنین اگر مانند گذشته معلم ما مشکل معیشتی داشته باشد نمی توان هیچ تحولی را رقم زد . بحث چالش مالی آموزش و پرورش نیز باید حل شود. در این سند اشاره کردیم که نسبت هزینه های جاری آموزش و پرورش که هم اکنون 4 درصد در مقابل  96 درصد هزینه پرسنلی است، تغییر کند البته این موضوع در برنامه پنج ساله پنجم تعقیب شده و قرار است هزینه های جاری  20  و حقوق معلمان یا هزینه پرسنلی تبدیل به 80 درصد شود.

* آیا با اجرای این سند، تغییرات ساختاری هم در  وزارت آموزش و پرورش خواهیم داشت؟ 

- طبق سند، ساختار اداری آموزش و پرورش باید چابک شود. هم اکنون تعداد مناطق و ادارههای آموزش و پرورش بیشتر از تقسیمات کشوری است. طبق تقسیمات جغرافیایی ما 317 منطقه داریم در حالی که 730 منطقه آموزش و پرورش یعنی دو برابر تقسیمات جغرافیایی در کشور فعالند که باید با حذف و ادغام در یکدیگر ساماندهی شوند که همین مسئله هزینه های زیادی را به آموزش و پرورش تحمیل می کند. یا تغییری را در سند به کار بردیم که سازمان آموزش و پرورش به سازمان یادگیرنده تبدیل شود که باید مکانیزمی طراحی شود که معلم، کارشناس و مسئولان ما روز به روز ارتقای علمی و کیفی پیدا کنند  و این گونه نباشد که وقتی با لیسانس وارد شدند تا پایان با همین مدرک کار کنند. ما بحث روکود معلمان را مطرح کردیم که اگر معلمی در پنج سال هیچ پروژه علمی ارائه نکرد یا تحصیلات خود را افزایش نداد ما برای او رکود علمی صادر کنیم.

*بحثی تحت عنوان تغییر ساعت مدارس پیش از ذیل سند تحول بنیادین عنوان شده بود، این تغییر ساعتها به چه شکل خواهد بود؟

- این بحثی است که در مطالعات اولیه مطرح اما اعضای شورای عالی آموزش و پرورش عنوان کردند که این بحث را زمان بررسی سند برنامه درس ملی عنوان کنیم تا مطابق با برنامه درس ملی باشد.

* برخی از کارشناسان آموزشی عنوان می کنند که عجله موجود در اجرای این طرح می تواند آسیب پذیر باشد، چقدر این موضوع را تایید می کنید؟

- دلیلش این است که تحولات محیطی پرشتاب است و آموزش و پرورش باید خود را با آن منطبق کند. تحول ضروری در آموزش و پرورش هم به دلیل انطباق با این شرایط محیطی است. دنیای اطراف ما با شدت و سرعت در حال تحول است و اگر این فاصله طولانی شود آنچه را که امروز فرا می دهیم کهنه شده و به روز نخواهد بود اما عجله غیرمعقول را هم نمی پسندم.

*مدیران و معلمان را چگونه برای اجرای این سند آماده می کنید؟

ــ انواع آموزشهای توجیهی برای کلیه دست اندرکاران این کار از مدیران ارشد وزارتخانه تا استانها و معلمان و مدیران مدارس و حتی خانواده تنظیم شده که اجرا می کنیم.

* آقای مهندس، بالاخره مرجع تصویب سند کجا خواهد بود، مجلس یا شورای عالی انقلاب فرهنگی؟

- ما نباید در این باره تصمیم بگیریم. مسئولان ارشد نظام باید تصمیم بگیرند. موضع آموزش و پرورش این است که هرکدام از مراجع تصویب کنند لازم الاجرا خواهد بود.

..........................

گفتگو از فهیمه سادات طباطبایی