احیای مکتب سفالگری در آذربایجان / خاک سفید عنصر سفال آذری

به گزارش خبرنگار مهر در تبریز، خاک به عنوان نخستین و در دسترس ترین ابزار کار انسان با غریزه و فطرت بشر عجین است و هنر سفالگری بهترین روش برای ارضای غریزه هنردوست آدمی است.

انسانی که خود از خاک برآمده، برای ساخت ابتدائی ترین لوازم و رفع نیازهای روزمره زندگیش به خشت و خاک روی آورده و این بار لذت آفرینش را خود به نوعی دیگر درک می کند.

گل منعطف و فرم پذیر در دستان اربابش شکل گرفته و این خالق نوآموز با آن خشت و پیاله ساخته تا به نیازهایش پاسخ گوید و باز روح تعالی جوی آدمی به همین کم نیز بسند نکرده و اینبار اندیشه هایش را برآنها نقش زده است.

با ساخت پیکره هایی از گل به باورها و پرسهایش پاسخ گفته و با حرارت دیدن ساخته های گلینش شاهد معجزه ای شده است: همه چیز در آتش میسوخته اما گل درکام آتش سخت تر و ماندگارتر می شده است!

و این سفالینه ها حتی پس از مرگ نیز با نیاکان ما همراه می شدند تا شاید در حیات بعدی مورد استفاده قرار گیرند و امروز همان سفالینه ها، پیام رسان گذشتگانند برای ما، حیات دیگر پدرانمان اینجاست!

نگین خدادادی عضو هیئت مدیره انجمن سفال استان و مدرس هنر سفالگری در آموزشگاههای آذربایجان شرقی در تعریف سفالگری می گوید: سفالگری ترکیبی از آب و خاک و آتش و اندیشه است که با تلاش دستان خلاق هنرمند شکل می گیرد.

تهمینه محبی سفالگر باسابقه و مدرس این هنر نیز ارتباط درونی هنرمند سفالگر با خاک را چنین بیان می کند: ضمن ارتباطی که سفالگر با اثر خود پیدا می کند، اگر هنرمند بتواند اثری را که انتظار دارد بدرستی و زیبایی خلق کند، آن اثر از درون خالقش سخن خواهد گفت و این خواسته هر هنرمندی است، که در اینصورت به ایده آل خود رسیده است.

اسناد و مدارک موجود گواه رواج هنر سفالگری در هشت هزار سال قبل از میلاد مسیح است. در 3500ق.م با اختراع چرخ سفالگری ساده ای تحولی شگرف در هنر سفالگری روی داد؛ پس از آن تکنیکهای تزئین و رویه آرایی مثل نقاشی، حکاکی و برجسته کاری روی سفال بوجود آمد که در این میان کاربرد لعاب مهمترین این تحولات بوده است.

در ایران نیز از هزاره پنجم پیش از میلاد آثاری سفالین یافت شده است. آثاری وجود دارد که نشان می دهد در دو قرن اخیر در مناطق کوزه کنان و زنوز‍‍، استان آذربایجان شرقی سفال به شکل گسترده ای رواج داشته است.

فرشاد به آفرین کارشناس صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی می گوید: نوع سفال این دو منطقه متفاوت است. در ساخت سفال منطقه کوزه کنان شبستر از خاک رس قرمز رنگ استفاده می شود که در تمام کشور رواج دارد اما برای سفال زنوز از خاک سفید استفاده می شود که تنها در چند منطقه منحصر بفرد از کشور موجود است.

مرحوم استاد قابچی، احیاگر مکتب سفال آذربایجان

براین اساس خاک سفید به نوعی سفال منحصربفرد آذربایجان شرقی است، سفالگری با خاک سفید بومی منطقه، با پیشینه سفالگری در زنوز پیوند تنگاتنگی دارد. چرا که حدود 65 سال قبل مرحوم استاد عباس قابچی و برادرش استاد احمد قابچی از زنوز به تبریز آمده و با تاسیس کارگاه سفالگری در محله درب سرخاب تبریز این روش تولید را آغاز و تا به امروز پی گرفتند.

معادن غنی خاک سفید (ترکیبات کائولن)، خطه آذربایجان که در روستای زنوز شهرستان مرند در دامنه کوه آق داغ واقع است، مرکز سفالگری با خاک سفید بوده است.

به نقل از استادکاران سفالگر معاصر (استاد عباس قابچی و استاد احمد قابچی) از چند نسل قبل از ایشان نیز سفالگری با خاک سفید در روستای زنوز رواج داشته است.

در این شیوه تمام مراحل ساخت سفال به شکل کاملا سنتی انجام می شود که عمدتا شامل ظروف کاربردی همچون بشقاب، کاسه، فنجان، نعلبکی، پارچ آب، قوری، قنددان و.... است.

پوشش این نوع سفال با دو نوع لعاب ترانسپارانت بی رنگ و ترانسپارانت فیروزه ای انجام می شود که آوازه این نوع سفالها با لعاب فیروزه ای به فراتر از مرزهای ایران نیز رسیده است. همچنین عده ای از هنرمندان این استان با ایجاد تزئیناتی بر روی سفال خاک سفید، با استفاده از تکنیکهای نقاشی، برجسته کاری، کنده کاری و مشبک کاری، زیبایی دو چندانی به این آثار می بخشند. برخی از این آثار بازار جهانی داشته و به کشورهای اروپایی نیز صادر می شود.

گذشته هنر سفالگری منطقه گواه بر این است که تولیدات سفال در آذربایجان شرقی فراز و نشیب زیادی داشته است، در طول دهه 40 تولیدات سفال در کل کشور با رکود مواجه شد اما از اوایل دهه 50 خوشبختانه این هنر دوباره رونق یافت.

به آفرین در این رابطه می گوید: بنا به دلایل مختلفی چون ترویج شیوه های زندگی مدرن در جامعه استقبال کمتری از آثار و اشیاء سفالی می شده اما از اواسط دهه 70 در تبریز احیای رشته نقاشی سفال موجب تقاضای بیشتر آثار سفالی و بالا رفتن ارزش افزوده این آثار بدلیل تزئینات انجام شده گردید.

فرشاد به آفرین همچنین در رابطه با احیای هنر سفالسازی در منطقه می گوید: این آثار با حضور در دو سالانه های شش و هفت و هشت سفال معاصر ایران، توسط سازمان میراث فرهنگی در مناطق مختلف کشور از جمله تهران، مشهد، کیش، ارومیه و همدان به صورت مطلوبی معرفی شدند.

در تبریز همچنین تاسیس و فعالیت موزه زنده سفال نیز نقش عمده ای در ترویج و گسترش این هنر در منطقه داشته است.

به آفرین خانه سفال را بعنوان مهمترین مرکز ارائه سفال در ایران معرفی می کند که بطور منحصر بفرد در کشور از سال 84 در یکی از خانه های قدیمی به نام خانه علوی تبریز به بهره برداری رسیده و هم اکنون در این مرکز پخش، ارائه آثار، فروشگاه و نمایشگاه دائمی، تولید زنده و آموزش انجام می شود.

این کارشناس صنایع دستی می گوید: هم اکنون چند صد نفر در استان آذربایجان شرقی به هنر سفالگری فعالیت دارند اما تنها حدود 200 نفر از این تعداد بطور رسمی و جدی این هنر را به عنوان شغل ثابت خود ادامه می دهند، که طی سالهای اخیر گسترش چشمگیری داشته است و بطور متوسط سالانه حدود 300 نفر در دو رشته سفال و نقاشی روی سفال آموزش می بینند.

کارشناس صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در رابطه با امکان فعالیت هنرمندان سفالگر می گوید: کارآموزان پس از تکمیل دوره های آموزشی، پروانه تولید کارگاهی در رشته مربوطه دریافت می کنند و در صورت تخصیص اعتبار بانکی، برای تاسیس کارگاه تسهیلاتی دریافت می کنند.

اغلب کارگاه های سفال از شرایط خوبی برخوردار نیستند

محبی نداشتن محل کار و کارگاه مناسب و امکانات دیگر از جمله کمبود کوره مناسب خاک رس قرمز، نبود بازار فروش و... را از مهمترین مشکلات فعالان هنر سفالگری در استان عنوان می کند.

اما در این میان افزایش روز افزون فارغ التحصیلان و کارآموزان سفالگری همچون دیگر رشته های صنایع دستی موجب سردرگمی و افزایش مشکلات هنرمندان سفالگری شده است.

به آفرین در این رابطه می گوید: دانشگاهها بدون مطالعه و بدون نیازسنجیهای لازم پذیرش دارند. گله ای که در میان اغلب اقشار مسئولان و هنرجویان و فعالین این رشته وجود دارد این است که با افزایش تعداد فارغ التحصیلان عرصه فعالیت برای هنرمندان فعال و باسابقه تنگ تر می شود.

این کارشناس صنایع دستی اضافه می کند: دانشجویان کاردانی صنایع دستی بدون تخصص کافی در نهایت بیکار می مانند. در صورت تخصصی تر بودن آموزشها نتیجه مطلوبتری خواهیم گرفت، همچون عملکرد دانشگاه هنر در زمینه پذیرش دانشجویان ارشد که در رشته های منسوخ شده یا مطابق با نیازهای استان پذیرش انجام می شود.

اما نگین خدادادی عقیده متفاوتی دارد و می گوید: از میان چند صد نفری که سالانه آموزش می بینند، تعداد زیادی به نقاشی روی سفال روی می آورند، تعدادی جذب تولیدات استان می شوند. اما حتی اگر 10 یا 20 نفر از هر صد نفری که آموزش می بینند نیز این هنر را به عنوان شغل خود انتخاب و به طور حرفه ای ادامه دهند جای خوشحالی است.

وی تاکید می کند: اشتغال از طرف خود فرد ایجاد می شود، هنر محدودیت پذیر نیست، ‌هنر و بطور کلی صنایع ظریف چیزی نیست که بازار کار نداشته باشد، هر هنرمندی حرفی تازه برای گفتن دارد. هنرمندان با بکارگیری استعداد و ذوق هنری و با ترکیب کمی ظرافت و دقت در کار می توانند بازار کار خود را حفظ کنند.

مشکل دیگر این رشته همچون دیگر رشته ها و آثار هنری و صنایع دستی در کشور نبود بسته بندی مناسب برای آثار است.

به آفرین تاکید می کند: این رشته بدلیل بومی بودن در اولویت تمام امکانات و تجهیزات قرار دارد.

وی می افزاید: علاوه بر ویژگیهای ظاهری و ایمنی توجه به قدمت و ارزش معنوی، فرهنگ استفاده از آثار سنتی و تاریخی منطقه تاثیر چشم گیری در رونق این هنر دارد، قبل از اقدام به صادرات باید فکری برای فرهنگ سازی جایگاه صنایع دستی در کشور خود کنیم.

در ادامه، کارشناس صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی استان به این نکته اشاره می کند که روزبروز تکنولوژی جای روشهای سنتی را می گیرد که محاسن و معایب مختص خود را داشته و هر دو شیوه سنتی و مدرن نیز طرفداران خود را دارد.

وی همچنین با تاکید بر هدف از ایجاد موزه زنده سفال و موفقیت این مرکز در فرهنگسازی رواج هنر سفالگری در منطقه، چنین بیان می کند: یکی از وظایف سازمان میراث فرهنگی این است که شیوه تولید سنتی حفظ شود. اینگونه موزه های محلی در عین حالی که به حیاط این هنر کمک می کند ‌روش تولید سنتی را نیز زنده نگه می دارد تا علاقمندان به بازدید و یادگیری امکان استفاده و بهره برداری داشته باشند.

با توجه به این مهم که روند تولید و شرایط بازار آثار سفالین طی چند دهه با فراز و نشیبهایی همراه بوده است که متاسفانه در دهه های اخیر با افول مخاطب مواجه شده بود.

در عین حال از سال 73 پشتیبانی آگاهانه و بستر سازی مناسب مراجع ذیربط از سفالگری بومی منطقه تاییدی بر تحقق نظریه فریده تطهیری مقدم در رابطه با سفال ویژه منطقه بوده است که در گوشه گوشه این آب و خاک استادکاران سخت کوش و با همتی هستند که آخرین نسل حافظان فرهنگ و هنر بومی ما محسوب می شوند.

ضروری است که قدر این هنر و هنرمندان و صاحبان سبک سفالگری را بدانیم و زمان را از دست ندهیم. با نگاهی آگاهانه و آسیب شناسانه بستر تداوم حیات فرهنگی آنان را فراهم کنیم.

-----------------------

گزارش: ناهید زمانی