مراسم سوگمندانه در میان همه ادیان و مذاهب، به چشم می‌خورد اما بدون اغراق محرم و مراسم سوگوارانه آن در جهان بی‌نظیر است. به تعبیری می‌توان گفت که سلوک و رفتار شیعیان در ماه محرم، بزرگترین آیین سوگوارانه در جهان معاصر را رقم زده است.
امروز در ایران انواع مراسم مذهبی به مناسبت این ماه و واقعه تاسوعا و عاشور برگزار می‌شود؛ گروهی در پای منابر به ذکر مصائب معصوم و خانواده اش نشسته و سوگمندانه اشک می‌ریزند، دسته دیگر به مجالسی می‌روند که در آن به روند تاریخی این حادثه و دلایل تاریخی آن اشاره می‌شود، پاره‌ای دیگر به‌دنبال چرایی تصمیم امام حسین(ع) درخصوص سفر به کربلا بوده و دلایل مقابله بنی‌امیه با خاندان پیامبر را به بحث می‌نشینند، گروهی به سراغ پیامدهای این واقعه رفته و نقش آن را در پویایی اندیشه شیعه دنبال می‌کنند و... در بعضی دیگر از مجالس نیز ترکیبی از این محورها و دیگر محورهای دینی به سوگواران عرضه می‌شود. اما غنای کارکردی سوگواری‌های محرم و عمق تأثیر آن بر آحاد جامعه در طول دو قرن اخیر باعث شده تا این ماه علاوه بر کارکردهای صرفا دینی دارای کارکردهای دیگر در عرصه‌های گوناگون زیست عمومی شود.
کاهش جرم و جنایت
آمارهای ارائه شده حاکی از آن است که میزان وقوع جرم و جنایت در ماه محرم 40 درصد کاهش می یابد. به طوری که در روزهای مذهبی بویژه دهه اول محرم تعداد مجرمان اتفاقی که از سر خشم افسارگسیخته یا استیصال دست به ارتکاب جرم و جنایت می‌زنند کاهش می‌یابد و بسیاری از تبهکاران حرفه‌ای نیز سعی می‌کنند در این روزها رفتار خود را اصلاح کنند.
اغلب کارشناسان در تحلیل این رفتارهای اجتماعی مذهب را به عنوان عاملی انکار ناپذیر در سالم‌سازی روابط اجتماعی و زندگی فردی می دانند و معتقدند نمی‌توان آن را همسنگ با دیگر عناصر دانست.
مهرداد شرفی در این باره می گوید: مذهب مهم‌ترین نقش را در خود کنترلی دارد و همگان به این باور رسیده‌اند، اما این که چطور این باور در شخص نهادینه می‌شود موضوعی مفصل است و برای رسیدن به این هدف باید کارهای فرهنگی زیادی انجام داد.
به باور وی، افرادی که در تمام دوران زندگی خود اصول مذهبی را سرلوحه اعمالشان قرار می‌دهند برخی اشخاص نیز در روزها و ماه‌های خاصی همچون محرم سعی می‌کنند بیشتر در مورد رفتار و عقایدشان فکر کنند و در همین ایام سراغ کارهای خلاف نروند.
شرفی معتقد است: در دهه اول محرم، تکایا، مساجد و دسته‌های عزاداری بسیار فعال هستند. مردم در این اماکن حضور دارند و همبستگی‌شان بیشتر می‌شود و طبیعتا هر چه همبستگی بیشتر شود ناهنجاری کاهش می‌یابد. از طرفی عده‌ای دیگر هرچند باوری به این اعتقادات ندارند، به خاطر شرایط جامعه مجبور هستند سکوت کنند و در واقع فرصت جولان دادن از آنان گرفته می‌شود.
محرم؛ کامل ترین عامل کنترل آسیبهای اجتماعی
غلامرضا علیزاده جامعه شناس در خصوص تاثیر گذاری ایام محرم بر رفتار جوانان می گوید: در ایام محرم مردم تحت الشعاع محرم قرار می گیرند و همین امر عاملی می شود تا با آگاهی و شناخت تصمیم به یک بازنگری در وجود خود کنند. فضای محرم زمان مناسبی را فراهم می کند تا انسان و به خصوص جوانان تا حد امکان از گناه و اعمال خلاف دور شوند و خود را پروردگار خود نزدیک تر کنند.
وی معتقد است: ماه محرم با توجه به ویژگیهای والایی که دارد می تواند در کنترل و هدایت رفتارهای انسانی تا حد بسیاری موثر واقع شود و باعث تغییرات اساسی در نگرش و نوع رفتار آدمی می گردد. در واقع نسان وقتی در زمان معنوی همچون محرم قرار می گیرد به طبع از پدیده هایی که مغایرت با ارزشهای والا او دارد دوری می کند و این نوع رفتار ناشی از سرشت درونی او دارد. همچنین مشارکت و هم گرایی مردم و جوانان در ایام محرم در تکیه ها و حسینیه ها نوعی وفاق اجتماعی است که این نوع رفتار در کمتر نقاطی در جهان دیده می شود.
به باور این این جامعه شناس، ماه محرم به تنهایی به عنوان بهترین و کامل ترین عامل کنترل آسیب های اجتماعی محسوب می شود و این از ویژگیهای منحصر به فرد این ماه عزیز است که مردم به خصوص جوانان باید نهایت فرصت را از این ماه ببرند.
افزایش مشارکت اجتماعی
یکی از مهم‌ترین کارکردهای اجتماعی ماه محرم، کارکرد مشارکتی آن است. کمتر مواقعی در کشور پیش می‌آید که مشارکت مردمی، همچون مشارکت ماه محرم، در کشور شکل بگیرد. در این ماه افراد به صورت خودجوش به تقسیم وظایف پرداخته و هر یک به نوبه خود، بدون هیچ چشمداشت منزلتی، باری از زمین برداشته و سعی در سامان کارها دارند. تقسیم وظایف چنان خودجوش و دقیق شکل می‌گیرد که هیچگونه اخلالی در نقش‌ها به‌وجود نیامده و به صورت اتوماتیک و دقیق کارها به سامان می‌رسد. نمونه بارز این کارکرد را می‌توان در راه‌اندازی هیأت‌های مذهبی و آماده‌سازی مساجد برای برگزاری مراسم دید.
تغییر در نقش و هنجارها
در شرایط عادی منزلت‌های اجتماعی افراد با ملاک‌های مختلف سنجیده می‌شود؛ به‌عنوان مثال می‌توان به سابقه خانوادگی، سطح سواد، میزان در‌آمد، منسب اداری و غیره اشاره کرد. افراد معمولا بر اساس این منزلت‌ها( یا نقش‌ها) برای خود هنجارهایی را ( خواسته یا به اجبار) انتخاب می‌کنند. به‌عنوان مثال همه ما تصور نوعی رفتار و عمل خاص از یک پزشک یا استاد دانشگاه را داریم و تصوری که از منش و برخورد و رفتار یک خلبان داریم با همین امور در یک دانشجو فرق می‌کند.
اما در محرم نقش‌ها تغییر کرده و به تبع آن هنجارها ( یا رفتارهای مبتنی بر آن نقش) نیز تغییر می‌کند. به‌عنوان مثال در یک محله رئیس اداره مسئول ریختن چای شده و کارمند او مدیر تکیه می‌شود یا در جایی دیگر یک خلبان کارش مرتب کردن کفش‌های مراجعه‌‌کنندگان است و شاگرد راننده اتوبوس خطی در همان مکان عهده دار پذیرایی بوده و به خلبان ما دستور می‌دهد. نکته بارز این است که این تغییر نقش ( که در شرایط عادی به هیچ‌وجه قابل پذیرش افراد نیست) به راحتی پذیرفته شده و از سوی دیگر به سرعت افراد هنجارهای لازم برای آن نقش را فرا می‌گیرند.
نوع دگرگون یافته انفاق
انفاق یک عمل دینی است. بر این اساس افراد توانا به کمک افراد ناتوان رفته و بخشی از امور آنان را از مال خود تأمین می‌کنند. در ماه محرم این اتفاق می‌افتد اما سوای آن ما با پدیده دیگری نیز روبه‌رو هستیمگروه کثیری در این ماه طبخ غذا می‌کنند. از منظر انفاق این غذا‌ها باید به افراد فقیر اهدا شود اما این عمل به گستره دیگری رسیده و همه آحاد جامعه را در برمی‌گیرد.در شرایط عادی که افراد حاضر نیستند حتی یک ریال خود را به کسی بدهند، وقتی به محرم می‌رسند با رضایت خاطر غذای نذری را به هر عابر و رهگذری داده و از او نمی‌پرسند که دارا‌ست یا ندار. به عبارتی نوعی مهرطلبی مثبت بین دو طرف در این ماه به‌وجود می‌آید.
کارکرد هنری
اگر چه مراسم محرم بر محور امور دینی می‌گذرد اما سرشار از کارکردهای اجتماعی است. منظور از این کارکرد‌ها ترسیم انواع نقاشی‌ها یا برگزاری مراسم تعزیه یا نوشتن و نواختن انواع موسیقی‌های دینی نیست. این کارکرد بسیار فراگیرتر و عمومی‌تر است. انواع رنگ‌های پارچه‌های سوگواری در تکایا و هیأت‌ها، انواع علم‌ها و کتل‌ها، ترکیب مردمی در برگزاری سینه‌زنی‌ها و زنجیر زنی‌ها و حتی نوع استقرار تماشاگران در خیابان‌ها عملا یک نمایش زنده با مشارکت همه مردم را به‌وجود می‌آورد.
کارکرد خانوادگی
شاید عجیب باشد که چگونه می‌توان از دل یک آیین عظیم سوگواری کارکرد ازدواج را استخراج کرد. اما واقعیت این است که محرم دارای کارکرد ازدواج نیز هست. این موضوع از نظر شریعت‌مداران عملی مذموم نیست چرا که به باور آنان دین آمیزه‌ای از امور زمینی و آسمانی است و هر عمل زیبا و پسندیده‌ای که از دل امور دینی بیرون‌‌آید جایز است.
در این ماه به سبب حضور جوانان در مراسم فرصتی پیش می‌آید تا والدین آنها بهتر بتوانند با دختران و پسران شایسته و برومند شهر و محله خود آشنا شده و آنان را نشان کنند. سپس با پایان ماه سوگواری بررسی‌های جدی برای شناخت آنها و پذیرش این جوانان به‌عنوان عروس یا داماد خانواده آغاز می‌شود. البته این کارکرد در شهرهای بزرگ و با توجه به تغییر در ملاک‌های ازدواج به سرعت در حال کمرنگ شدن است. اما هنوز در مناطقی با جمعیت کم و دلبسته به سنن قدیمی این کارکرد به خوبی هویدا است.
همبستگی و انسجام اجتماعی
باید انسجام و اجتماع شیعه در طول تاریخ را مرهون قیام غرورانگیز عاشورا دانست و این واقعیتی است که دانشمندان و مورّخان بدان اشاره نمودهاند. خربوطلی در اینباره مینویسد: «شهادت امام حسین علیهالسلام در کربلا، بزرگترین حادثه تاریخی بود که منجر به تبلور شیعه گردید و سبب شد که شیعه به عنوان یک سازمان قوی با مبادی و مکتبی سیاسی و دینی مستقل در صحنه اجتماع اسلام آن روز جلوه کند.»
به طور کلی می‌توان گفت: عاشورای حسینی به دو طریق انسجام اجتماعی را به جامعه اسلامی هدیه کرد:
الف. از طریق آگاهیبخشی و روشنگری: ماهیت این نهضت، احیای دین محمدی و اسلام ناب بود و اسلام ناب نیز با ارزشهای معنوی و آموزههای الهی خود افراد و انسانهای کمالجو و سعادتطلب را در کنار هم قرار می‌دهد. ندای روح بخش اسلام نیز این است که «انما المؤمنون اخوه.» برادری خود بالاترین و مستحکمترین انسجام است.
ب. از طریق عزاداری و سوگواری: سنّت پاسداشت یاد و خاطره شهدای کربلا و عزاداری و سوگواری برای حسین بن علی علیهالسلام و یارانش، در بین شیعیان، برکات و آثارفراوانی به همراه داشته که انسجام اجتماعی و همبستگی گروهی از جمله آنها است.
سوگواری و عزاداری برای امام حسین علیهالسلام و شهدای کربلا، نیز دارای دو نوع کارکرد آشکار و پنهان است. کارکردهای آشکار این حادثه عظیم تاریخ بسیار است؛ از جمله: زنده نگاه داشتن یاد شهدا، احیای فرهنگ عاشورا، احیای فرهنگ جهاد و ایثار و... . علاوه بر کارکردهای آشکار، کارکردهای پنهان نیز وجود دارد که برجستهترین آنها، اخوّت و همبستگی گروهی و انسجام شیعیان است و این همبستگی خود منشأ حرکات و برکات بسیاری بوده است که انقلاب اسلامی ایران نمونهای آشکار از این واقعیت است؛ چه اینکه، اوج حرکات مردمی و نهضت اسلامی از محرم سال ۱۳۵۶ بوده است. نه تنها شروع نهضت اسلامی ایران از عزاداری و عاشورا آغاز گردید که بقای این نهضت نیز مبتنی بر همین سنت بوده است؛ چنانچه امام خمینی قدسسره به آن اشاره کرده و میفرماید: «باید بدانید که اگر بخواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این سنتها [عزاداری و سوگواری] را حفظ کنید.»
به این ترتیب، یکی از پیامدهای اجتماعی نهضت عاشورا، انسجام اجتماعی است که پس از شهادت امام حسین و یارانش در کربلا، به جامعه اسلامی و به خصوص جامعه شیعی هدیه داده شد. این امر از نگاه محققان پنهان نمانده است. چنانکه نیکلسن در اینباره میگوید: «حادثه کربلا حتی مایه پشیمانی و تأسف امویان شد؛ زیرا این واقعه شیعیان را متحد کرد و برای انتقام حسین همصدا شدند و صدای آنان در همه جا، به ویژه عراق و میان ایرانیان انعکاس یافت.»
قیام حسینی الگو و سرمشق جنبش‌های اجتماعی
افراد در زندگی اجتماعی خود همواره در پی الگوها و سرمشقهایی هستند تا بتوانند با پیروی از آنان به زندگی مطلوب و سعادتمند برسند و در این راستا تلاش می‌کنند بهترینها را برگزینند. اسلام به عنوان مکتبی که در پی ارائه کمال و سعادت بشری است، برای پیروان خود، گروه مرجع، که خاندان وحی باشند، معرفی کرده است، از اینرو، باید آنان را به عنوان سرمشق و الگوی رفتاری خویش قرار دهیم و تابع و پیرو رفتار فردی و اجتماعی آنان باشیم.
از اینرو، امام حسین علیهالسلام الگویی شایسته و ارزشمند و قیام خونین او به عنوان، نقش نمونهای است که انسانهای زیادی آن را سرمشق خود قرار می‌دهند. سیدالشهدا علیهالسلام خود نیز اشاره دارد که «فلکم فی اسوة.»
پس از نهضت عاشورا، حرکتها و جنبش‌های فراوانی به تأسّی از آن واقعه، علیه حاکمان ستمگر صورت گرفت که برخی از آنها عبارتند از: انقلاب مدینه، حرکتی که علیه حکومت ستمکار بنی‌امیه انجام گرفت و با نهایت وحشیگری سرکوب گردید، قیام توابین در کوفه در سال ۶۵ ق، قیام مختار ثقفی، که در سال ۶۶ با انگیزه انتقام از قاتلان امام و شهیدان صورت گرفت، انقلاب مطرف بن مغیره در سال ۷۷ علیه حجاج بن یوسف، انقلاب ابن اشعث، علیه حجاج بن یوسف، انقلاب زید بن علی در سال ۱۲۲، قیام حسین بن علی شهید فخ، علیه حکومت عباسی در سال ۱۶۹.
و بالاخره آخرین جنبشی که علیه سلطنت دو هزار و پانصد ساله ستمشاهی، انجام گرفت و حکومت سلطنتی را برکَند، حرکتی بود که از حسین بن علی علیهالسلام ، سرمشق گرفته و با تأسّی از آن امام و مرام او به بار نشست و جنگ هشت ساله را نیز با بهرهگیری از سرمشق کربلا با سربلندی به پایان رساند.
پایان سخن اینکه نهضت عاشورا نه تنها برای مسلمانان، بلکه برای غیرمسلمانان نیز سرمشق و الگو است. مهاتما گاندی رهبر بزرگ هند نیز عاشورای حسینی را سرمشق خود قرار داده و میگوید: «من زندگی امام حسین، آن شهید بزرگ اسلام، را به دقت خواندهام و توجه کافی به صفحات کربلا نمودهام و بر من روشن شده است که اگر هندوستان بخواهد یک کشور پیروز گردد بایستی از سرمشق امام حسین پیروی کند.»
نظر شما