"ربع رشیدی" زیر سایه سنگین تجاوز حریم/ دانشگاهی که دیگر دانشگاه نیست

به گزارش خبرنگار مهر، در این میان اغلب آثار تاریخی و باستانی آذربایجان شرقی که بعضاً آثاری کم نظیر و منحصربفرد در ایران زمین محسوب می شوند، صحنه تجاوز حریم شکنانی بوده که سرنوشت آن ها را در هاله ای از ابهام قرار داده است.

مجموعه ارزشمند "ربع رشیدی" تبریز یکی از این آثار بی نظیر در ایران و حتی جهان است که ساخت و سازهای غیرمجاز و غیرقانونی در حریم آن به مرحله غیرقابل کنترل رسیده و ماندگاری و ثبات اثر را با اما واگرهای فراوانی روبرو کرده است .

آذر جاری در حالی پرونده ثبت ملی این اثر تاریخی به عنوان نخستین مجموعه دانشگاهی جهان 25 ساله می شود که خاطره نوستالژیک ربع رشیدی، در زیر سایه سنگین تجاوز به حریم، از ذهن ها و یاد ها فراموش شده است.

ربع رشیدی در طول زمان، آسیب های مختلفی را متحمل شده و حوادث انسانی و بلایای طبیعی بارها این مجموعه را مورد هجوم قرار داده است اما اقدام های مجرمانه متجاوزان به حریم ربع رشیدی طی سالهای اخیر به مرحله ای رسیده است که دیگر هیچ مجموعه و دستگاه نظارتی و اداری توان مقابله با این تخلفات را ندارد.

این در حالی است که به اعتقاد کارشناسان، ربع رشیدی به عنوان یک مجموعه متنوع علمی، فرهنگی و تاریخی، می تواند کلید بسیاری از سئوالات امروز بشر باشد و نتایج آن الهام بخش بسیاری از تحقیقات و دستاوردهای علمی محققان قرار گیرد.

ساخت و سازهای غیرقانونی در حریم ربع رشیدی که در یک برآورد تخمینی شمار ساکنین آنها به حدود 800 خانوار می رسد، از وجوه مختلف فضا را تحت تاثیر خود قرار داده و علاوه بر تخطی از قانون، به حریم منظری این اثر تاریخی نیز آسیب زده است.

 ربع رشیدی بزرگترین دانشگاه جهان در 700 سال پیش

 حدود ۷۰۰ سال پیش رشیدالدین فضل‌الله همدانی وزیر دانشمند ایلخانان دانشگاهی راه اندازی کرد که شامل چهار دانشکده بود که در چهارطرف آن قرار داشت و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص داد و این مکان به ‌نام ربع رشیدی شهرت یافت.

 ربع رشیدی شهری کوچک بود شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، و کارگاه‌های صنعتی. فضل‌الله همدانی برای تامین هزینه‌های این مرکز املاک فراوانی را در نقاط مختلف اعم از ایران قدیم، بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه وقف این مرکز کرد.

در این دانشگاه به بیانی حدود 10 هزار نفر دانشجو و استاد به هفت زبان زنده دنیا تحصیل و تحقیق می کردند.

خواجه فضل‌الله همدانی که پیش از حمله مغول در قلعه‌های اسماعلیه زندگی می‌کرد و پس از آن مدتی به وزارت غازان خان رسیده و منشا خدمات فراوانی در غرب ایران و آذربایجان شد در سال۷۱۸ هـ.ق، با دسیسه‌های سیاسی کشته شد و ربع رشیدی هم پس از مرگ وی غارت و ویران شد. 

ساخت و ساز غیرمجاز در حریم آثار تاریخی تا سه سال حبس دارد

در حالی ساخت و سازهای غیرقانونی و تجاوز به حریم، به مشکل اصلی مجموعه ارزشمند ربع رشیدی تبدیل شده که قوانین مختلف کشورمان به صراحت بر ضرورت حفظ و نگهداری از آثار تاریخی تاکید کرده است.

امیرحسین مسگری،‌ مدرس حقوق و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد، این توجه خاص قانونگذار را مایه خوشوقتی دانست و به خبرنگار مهر گفت: بر اساس ماده 560 قانون مجازات اسلامی، از یک تا سه سال حبس در انتظار افرادی است که اقدام به ساخت و ساز و هر گونه عملیات در حریم آثار فرهنگی و تاریخی کنند.

وی در خصوص جرایمی که قانونگذار برای ساخت و ساز در عرصه و حریم آثار تاریخی در نظر گرفته، گفت: در این ماده آمده است که هر کس بدون اجازه از سازمان میراث فرهنگی یا با تخلف از ضوابط مصوب و اعلام شده از سوی سازمان مذکور در حریم آثار فرهنگی و تاریخی اشاره شده در این ماده، مبادرت به عملیاتی نماید که سبب تزلزل بنیان آن ها شود یا در نتیجه آن عملیات به آثار و بناهای مذکور خرابی یا لطمه وارد آید، علاوه بر رفع آثار تخلف و پرداخت خسارات وارده به حبس، از یک تا سه سال محکوم می شود.

این مدرس رشته حقوق ادامه داد: همچنین در ماده 563 از قانون مجازات اسلامی نیز آمده است که هرکس به اراضی، تپه ها، اماکن تاریخی و مذهبی که به ثبت آثار ملی رسیده و مالک خصوصی نداشته باشد تجاوز کند به شش ماه تا دو سال حبس محکوم می شود، مشروط بر آنکه سازمان میراث فرهنگی قبلاً حدود مشخصات این قبیل اماکن و مناطق را در محل، تعیین و علامتگذاری کرده باشد.

وی افزود: در چنین جرایمی حتی اگر دستگاه های اصلی متولی مانند میراث فرهنگی اقدام پیگیرانه ای انجام ندهد، مدعی العموم به واسطه اینکه این جرم جنبه عمومی دارد، می تواند اقدامات تعقیبی را بعمل آورد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد در توضیحات بیشتری اظهارداشت: بر اساس ماده 568 قانون مجازات اسلامی، در مورد جرایم مذکور در این فصل که به وسیله اشخاص حقوقی انجام شود هریک از مدیران و مسئولان که دستور دهنده باشند، بر حسب مورد به مجازات‌های مقرر محکوم می‌شوند.

میراث فرهنگی قدرت ممانعت از تجاوز به حریم ربع رشیدی را ندارد

از سوی دیگر برخی از کارشناسان معتقدند که در کنار بی تحرکی مسئولان جهت رفع مشکل بی سامانی و رفع نقض حریم ربع رشیدی، سازمان میراث فرهنگی به تنهایی قدرت کافی برای ممانعت از تجاوز به حریم این مجموعه ارزشمند تاریخی را ندارد.

جواد قندگر، باستان شناس در این زمینه به خبرنگار مهر گفت: متاسفانه هم اکنون واحدهایی 40 تا 50 متری در حریم ربع رشیدی ساخته می شود یا برخی از واحدهای از قبل ساخته شده، توسعه می یابد که بنظر می رسد زور میراث فرهنگی برای ممانعت از این ساخت و سازهای غیرقانونی نمی رسد.

وی با بیان اینکه تعیین حریم آثار تاریخی بر دو نوع "منظری" و "اصلی" است، اظهار داشت: آنچه در مورد ربع رشیدی با ارتقاع یافتن ساختمان ها رخ داده و می دهد، این است که حریم منظری ربع رشیدی مخشوش شده ضمن اینکه حریم اصلی مجموعه که هزار برابر بیشتر از حریم فنس کشی شده فعلی است، بارها مورد تجاوز قرار گرفته و هم اکنون نیز تقض می شود.

این باستان شناس، خاطر نشان کرد: با همه این اوصاف، رعایت حریم ربع رشیدی برای تکمیل بررسی های باستان شناختی این اثر بسیار مهم است زیرا بسیاری از آثار رشیدیه سابق در زیر ساخت و سازهای غیرقانونی فعلی در حریم این مجموعه و یا باغات منطقه که جزئیات آن در وقف نامه به ثبت رسیده، مدفون است.

قندگر با بیان اینکه تمام موقوفات، تحت مدیریت مجموعه اوقاف و امور خیریه هستند، از بی توجهی اداره کل اوقاف آذربایجان شرقی به موقوفات ارزشمند ربع رشیدی انتقاد و عنوان کرد: در چنین شرایطی به نظر می رسد که اداره کل اوقاف به دلیل اینکه ربع رشیدی درآمدی برای این ارگان ندارد، نظارت کافی را اعمال نکرده و نسبت به حسن انجام رسالتش در جلوگیری از ساخت و سازهای غیرقانونی در محل موقوفات بی توجه است.

وی با یادآوری تصمیم شورای نگهبان مبنی بر اعطای مالکیت اعیانی ربع رشیدی به شهرداری تبریز و تنفیذ اجرای وقف نامه به این مجموعه افزود:بر این اساس باید شهرداری تبریز مانع از ساخت و سازهای غیرمجاز در حریم ربع رشیدی که در حقیقت مالک آن است، شده و تمام اهتمام خود را در این خصوص بکار گیرد.

ورود دولت به تملک حریم ربع رشیدی ضرورت دارد

در اینکه تملک تمام ساخت و سازهای صورت گرفته در حریم مجموعه ربع رشیدی نیازمند مبلغ بسیار هنگفتی است، تردیدی وجود ندارد؛ از همینروست که مدیر کل اوقاف و امور خیریه آذربایجان شرقی پیشنهاد ورود دولت به این موضوع و اختصاص اعتبار مناسب برای این مهم را می کند.

حجت الاسلام حسین نوبری، در این زمینه به خبرنگار مهر گفت: خارج کردن حدود 20 هزار شهروند ساکن در ابنیه ساخته شده در حریم ربع رشیدی و تخریب آن ها نیازمند اعتبارات بسیار کلانی است که از عهده سازمان های استان و مدیران مخلی خارج است.

وی با بیان اینکه شخصاً این موضوع را در سفر دور دوم استانی هیئت دولت به آذربایجان شرقی مطرح کرده بود،‌ افزود: هم اکنون بستر لازم جهت تحقق این ایده وجود دارد و با پیگیری مستمر می توان شاهد ساماندهی وضع نامطلوب فعلی شد.

مدیر کل اوقاف و امورخیریه آذربایجان شرقی تاکید کرد: وادار کردن این تعداد ساکن حریم اثر تاریخی ربع رشیدی به ترک محل اقامتشان، بدون مداخله اعتباری دولت می تواند تبعات سیاسی واجتماعی داشته باشد ضمن اینکه این اقدام از نظر اخلاقی نادرست است.

وی با بیان اینکه آزادسازی و تملک حریم ربع رشیدی می تواند در یک پروسه چندساله تعریف و عملیاتی شود، گفت: تحقق نیت واقف که در وقف نامه ربع رشیدی مورد اشاره قرار گرفته، تنها با مشارکت مالی دولت ممکن است.

وقفنامه ربع رشیدی که در میراث منعوی یونسکو به ثبت رسیده است

حجت الاسلام نوبری همچنین به تخصیص اعتبار لازم برای تعیین حدود قانونی و نیز تملک تعداد معینی از واحدهای ساخته شده در حریم ربع رشیدی به شهرداری تبریز اشاره کرد و گفت:عملاً با این اعتبارات که از حدود هشت سال قبل به شهرداری تخصیص یافته بود، اقدام خاصی صورت نگرفت که نام آن را چیزی جز "تعلل شهرداری" نمی توان نهاد.

وی با طرح این ادعا که در700 سال گذشته، هرگز عمل به وقف نشده است، برخی انتقاد ها مبنی بر اینکه اوقاف نظارت کافی بر موقوفات ربع رشیدی ندارد را غیرقابل قبول دانست.

وی توضیح داد: با توجه به اینکه حدود موقوفات ربع رشیدی به صورت دقیق مشخص نیست،‌ اداره کل اوقاف و امور خیریه آذربایجان شرقی در این زمینه هیچ اختیاری ندارد؛ به عبارت دیگر تعداد پلاک های اصلی و پلاک های فرعی واقع شده در حریم این اثر تاریخی مشخص نیست تا اوقاف بر آن ها مدیریت کند.

مدیر کل اوقاف و امور خیریه آذربایجان شرقی اظهاراتی از این دست که اوقاف به دلیل فقدان درآمد موقوفات ربع رشیدی نسبت به نظارت به این مجموعه بی توجه است را نوعی کم لطفی خواند و افزود: ما معتقدیم که اگر این موقوفات احیا شود میزان درآمد اوقاف افزایش می یباد و لذا عقل سلیم حکم می کند که اوقاف پیگیر آزادسازی موقوات ربع رشیدی باشد.

حجت الاسلام نوبری اظهار داشت: در همین راستا کمیسیونی به ریاست سرپرست سازمان اوقاف و امور خیریه کشور و عضویت معاون این سازمان و مدیران کل اوقاف و امور خیریه آذربایجان شرقی و پنج استان فارس،‌کرمان،‌سمنان، اصفهان و خراسان رضوی که موقوفات ربع رشیدی در آن ها واقع گردیده، تشکیل شده و موضوع را با جدیت تعقیب می کند.

رفع نقض حریم، نیازمند همت فراسازمانی است

حفاظت و صیانت از آثار تاریخی و نظارت بر رعایت حریم آن ها از مهم ترین مسئولیت هایی است که به واسطه ثبت یک اثر تاریخی بر دوش متولیان امر قرار می گیرد.

در حالی این وظیفه برعهده سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به عنوان متولی آثار تاریخی و فرهنگی است که سایر سازمان ها، ارگان ها و مجموعه ها اعم از دولتی و خصوصی نیز طبق قانون موظف به رعایت حریم بناها و آثار تاریخی هستند.

رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی در این زمینه با اشاره به سختی کار این سازمان در انجام وظیفه رعایت حریم، گفت: رعایت حریم آثار تاریخی برای همه دستگاه ها و نهادها طبق قانون الزامی است و هرگونه تخطی از این امر عواقب و مجازات های قانونی در پی دارد.

تراب محمدی در گفتگو با خبرنگار مهر افزود: در این زمینه رایزنی های فراوانی شده تا مسائلی مانند حریم شکنی مجموعه ارزشمد ربع رشیدی تکرار نشود اما این امر مستلزم فهم دقیق همه مسئولان و نیز مردم از جایگاه آثار تاریخی است.

وی، با اشاره به اهمیت و اثربخشی مجموعه فرهنگی و تاریخی ربع رشیدی، حل مشکلات این اثر را نیاز به همتی فرا سازمانی دانست و ابراز امیدواری کرد، با توجه به اهمیت این مجموعه و تقاضای مردم منطقه، سازمان ها و نهادهای مسئول همکاری مقتضی را در این زمینه داشته باشند.

وی با بیان اینکه پائین بودن تعداد آثار تاریخی تعیین حریم شده در مقاسه با آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده مختص آذربایجان نیست، در مورد تلاش سازمان میراث فرهنگی برای تملک زمین های نقض حریم شده در اطراف ربع رشیدی گفت: این سازمان همه ساله اعتباری را برای توسعه تملک حریم این آثر اختصاص می دهد اما روند تملک از سرعت و شدت لازم برخوردار نیست.

وی در ادامه با بیان اینکه حریم درجه یک ربع رشیدی پس از فنس کشی در اختیار میراث فرهنگی است، ‌مهمترین مشکل را وجود معارضان در 40 هکتار از پیرامون این مجموعه دانست و اظهار داشت: با وجود خریداری یک قطعه زمین و تفکیک آن، معارضین تعامل خوبی ندارند و همچنان مشکل باقیست.

رئیس سازمان میراث فرهنگی،‌ صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی با انتقاد از این مطلب که حریم تعیین شده از سوی پژوهشکده باستان شناسی بسیار وسیع بوده و غیرقابل تحقق است، این مضووع را مصداق "سنگ بزرگ علامت نزدن است" خواند و اظهار داشت: بنظر می‌رسد نیازی هم برای رعایت این حریم وسیع که در16 فاز تعیین شده، نیست.

وی گفت: سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی تلاش می کند حریم جدیدی که از وقف نامه ربع رشیدی برگرفته شده و البته قابل تحقق باشد را تعیین کند.

محمدی افزود: ساخت و سازهای غیرمجاز در حریم درجه دو و سه ربع رشیدی بدون استعلام از میراث فرهنگی و بدون اخذ مجوزهای لازم از سوی شهرداری و اغلب به صورت شبانه صورت می گیرد.

رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی تاکید کرد: طبق قانون باید ساخت و سازهای غیرمجاز تخریب شود که در این میان احساس مسئولیت دیگر مدیران نیز مهم است.

محمدی، غیرمقاوم بودن ساخت و سازهای صورت گرفته در اطراف ربع رشیدی را یاد آور شد و گفت: لزوم تخریب این واحدهای مسکونی و تجاری از حیث مدیریت بحران نیز قابل توجیه است.

وی اضافه کرد: سازمان میراث فرهنگی تاکید دارد که حداقل، حریم درجه یک و درجه دو ربع رشیدی حفظ شده و 30 تا 40 واحد مسکونی و تجاری واقع شده در این حرایم، پس از تخریب در تملک میراث فرهنگی قرار گیرد.

رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی، ‌مهم ترین مانع تملک واحدهای ساخته شده غیرقانونی در حریم ربع رشیدی به ویژه حریم درجه یک و درجه دو این اثر تاریخی را کمبود اعتبار دانست و بر اختصاص ردیف بودجه مستقل جهت تسریع در تحقق این مهم تاکید کرد.

در شرایطی ضرورت حفاظت، صیانت و نگهداری از آثار تاریخی در کشورهای مختلف مورد توجه قرار می گیرد که این امر به معنای پاسداری و حفاظت از هویت تاریخی و فرهنگی آن ملت محسوب می شود به عبارت دیگر ماندگاری نام اجداد و جایگاه هر کشور در مهد تمدنی و نیز آگاهی و آشنایی نسل های آینده با این جایگاه به انجام هرچه مطلوب تر وظایف اشاره شده بستگی دارد.

باوجود تلاش های فراوان متولیان، قانون شکنی در قالب های مختلف از جمله تجاوز به حریم، موجبات فراموشی خاطره ربع رشیدی و دیگر آثار تاریخی از ذهن ها و یادها شده است؛ به طوری که حتی بازدید از این اماکن که با سرنوشت و هویت تاریخی ما گره خورده دیگر امری هیجان انگیز و جذاب به شمار نمی رود؛دیدار مخروبه ها دیگر عشق به وطن را ایجاد نمی کند و این همان چیزی است که تداوم آن به هیچ وجه به نفع ما نیست.

...............................

گزارش:حامد عاطفی فر

عکس: مهسا جمالی