شب نشینیهای بلندمدت و مهرورزی رسم دیرینه زنجانیها در شب چله

به گزارش خبرنگار مهر در زنجان، امروز حال و هوای دیگری دارد، شبیه روزهای پایان سال، مادر خانواده در حال تمیز کردن خانه و پدر در تدارک میوه، آجیل و هندوانه امشب، طولانی ترین شب سال است؛ از یکی دو روز قبل از شب یلدا، بساط آجیل، هندوانه و انار فروشیها پر رونق و همه مشغول تهیه و تدارک "شب چره" هستند.

آری آخرین روز پاییز از راه رسید اما شبی دیگر آغاز می شود با روز دیگری، با روز زایش خورشید و تابش نور ایزدی "خرم روز"، یلدا آغاز تولد دیگری است؛ امشب شبی است که ایرانیان باستان آن را یلدا به معنای "زایش زادروز" زایش مهر یا زایش خورشید می خواندند و برای آن جشن بزرگی بر پا می کرند و از این رو به دهمین ماه سال "دی" (به معنای روز) می گفتند که ماه تولد خورشید بود.

امشب برای هرکس زیبایی و جذابیت خودش را دارد؛ رسم بر این است خانواده هایی که پسرشان را داماد یا نامزد کرده اند طبقی از میوه ها، خوراکی و تنقلات ویژه شب یلدا که به زیبایی آراسته شده برای خانواده عروس می فرستند که امروزه با تغییراتی که حاصل شده خانواده داماد هدیه ای متناسب با شرایط اقتصادی خود به عروس هدیه می دهند.

در شب یلدا، معمولا هر خانواده در منزل بزرگ خاندان جمع می شدند یا مانند عید، در اول غروب به دیدار بزرگان فامیل رفته و یا آنطور که بعدها رسم شد، به دعوت یکی از اعضای فامیل در منزل او گرد هم می آمدند تا از ساعات طولانی این شب استفاده کنند و دور هم باشند.

چند ثانیه از عمر همین یک شب یلدا /  باعث شده تا صبح به یمنش بنشینیم

سفره شب یلدا سفره "میزد" است و میزد عبارت است از میوه های تر و خشک و نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان "لرک" که از لوازم این جشن بود که به افتخار و ویژگی مهر یا خورشید برگزار می شد؛ در ادبیات پارسی نیز شعرا زلف یار و همچنین روزهای هجران را از حیث سیاهی و درازی بدان تشبیه می کنند.

امروز هم همین رسوم پابرجاست اما ارتباطات حضوری جای خود را به پیام کوتاه، تلفن و پست الکترونیک داده است و بسیاری این لزوم را احساس نمی کنند که با وجود هر شرایطی، حداقل این شب را با یکدیگر و اعضای فامیل بگذرانند.

البته نمی توان این موضوع را خوب یا بد دانست زیرا شرایط زندگی و کاری جامعه امروز نیز بسیار متفاوت با گذشته است، آنچه مهم است گرمابخشی دوستی، محبت و عاطفه میان اعضای خانواده و فامیل است؛ اگر در گذشته با دیدار یکدیگر شاد می شدیم امروز با شنیدن صدای زنگ تلفن، پیامک تلفن همراه که ارتباط ما را در هر لحظه از شبانه روز ممکن ساخته است.

اگر گذشتگان تا دمیدن پرتو پگاه به انتظار باز زاییده شدن خورشید می نشستند و پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب می کردند، اگر هنگام شب دعای شکرانه نعمت به جا می آوردند، اگر در این روز دست از کار می کشیدند چون نمی خواستند احیانا ً مرتکب بدی شوند، اگر گرد هم می آمدند و آجیل و انار و هندوانه که نماد برکت، تندرستی و شادکامی هستند می خوردند و با نیتی خالصانه فال حافظ را می گشودند؛ هم اکنون نیز همه ما با همان دلهای ساده و صمیمی با امنیت خاطر و با همان محبت همیشگی این روز و شب را گرامی می داریم و با شادی روزگار را در کنار یکدیگر سپری می کنیم.

پیرامون واژه یلدا

یلدا، طولانی ترین شب سال و محل تلاقی پاییز و زمستان است، شب اول دی ماه که نام آن در زبان سریانی به معنای میلاد و تولد، ریشه ای تاریخی دارد و از سویی آنرا به ظهور "میترا" ایزد خورشید، آتش، نور و گرما و از سویی به تولد حضرت عیسی مسیح منصوب کرده اند؛ رومیان‌ نیز این‌ شب‌ را ‌ Natalis Invictus یعنی‌ روز تولد خورشید شکست‌ ناپذیر می‌نامند.

در منابع دیگری آمده است که "یلدا" واژه‌ایست به معنای "تولد" برگرفته از زبان "سریانی" که از شاخه‌های متداول زبان "آرامی" است. زبان "آرامی" یکی از زبانهای رایج در منطقه خاورمیانه بوده‌است. برخی بر این عقیده‌اند که این واژه در زمان ساسانیان که خطوط الفبایی از راست به چپ نوشته می‌شده، وارد زبان پارسی شده‌است.

این شب، از دیرباز شب جشن و سرور و دید و بازدید بوده و گفته می شود که رسم بر این بوده که در روز اول دی ماه، پادشاه پس از پوشیدن جامه سپید، از کاخ شاهی خارج میشده، در مکانی باز، بر روی فرش سپیدی مینشسته و بدون حضور نگهبان و سربازان، با مردم ملاقات میکرده و به اصطلاح بار عام میداده است.

تاریخچه مختصر شب یلدا

یلدا و مراسمی که در نخستین شب بلند زمستان و بلندترین شب سال برپا می کنند سابقه ای بسیار دراز داشته و مربوط می شود به ایزد مهر ؛ این جشن که یکی از کهن ترین جشن های ایران باستان است در اصطلاح به آن شب چله هم می گویند.

چله بزرگ از یکمین روز دی ماه جشن خرم روز تا دهم بهمن که جشن سده است به طول می انجامد و آنرا چله بزرگ می نامند به آن دلیل که شدت سرما بیشتر است آنگاه چله کوچک فرا می رسد که از دهم بهمن تا بیستم اسفند به طول می انجامد و سرما کم کم کاسته می شود

آداب و رسوم شب یلدا در نقاط مختلف ایران

آداب و رسوم شب یلدا در نقاط مختلف ایران یکسان برگزار می شود اما هر قوم و هر شهر، برای خود ریزه کاریهایی دارند که دانستنش جالب است، بد نیست بدانید که در بعضی مناطق، شب یلدا را جشن‌ نود روز نیز می ‌نامند زیرا‌ میان‌ آن‌ تا نوروز نود روز تمام‌ فاصله‌ است.

یکی از رسوم جالب شب یلدا که هنوز هم در بعضی مناطق ایران اجرا می شود فرستادن خوانچه به خانه عروس است. خوانچه (به معنای سفره کوچک) در واقع نوعی سینی یا طبق مستطیل چوبی است که گاهی روی آن آینه کاری و رنگ آمیزی می شود، روی این خوانچه را با سفره قلمکار یا ترمه می پوشاندند و در آن ظروف تزیین شده میوه می گذاشتند. این خوانچه را بر سر گرفته و به منزل عروس میرفتند. پس از آن، خانواده عروس نیز پیراهن یا پارچه نبریده مردانه برای داماد می فرستادند.

یکی از خوردنیهایی که همه باید برایش یکسال صبر می کردند، برف شیره بود، که اگر در شب یلدا برف می آمد، موجود بود برفی که به مصرف برف شیره می رسید، سومین برف سال بود چرا که اعتقاد بر این بود که برف اول، برف کلاغ است و تمام آلودگیهای هوا را با خودش به پایین می آورد و بسیار آلوده است، برف دوم، برف گنجشک بود که آنهم ته مانده آلودگیها را با خود داشت و سومی، برف آدم بود که تمیز و خوشبو و مانند گل یاس سپید بود.

با شروع بارش برف، یک سینی یا هر ظرف بزرگ و نسبتا گودی را در حیاط یا پشت بام، زیر برف میگذاشتند تا پر شود، سپس این ظرف برف تازه را به داخل آورده، در کاسه های کوچکتر تقسیم می کردند و روی آن شیره انگور ریخته و مانند بستنی می خوردند.

مردم آذربایجان، در این شب هدایایی به خانه تازه عروسان یا دختران تازه نامزد شده می فرستند و به جای خوانچه از طبق استفاده می کنند طبقها را با شال سرخ که نشان دهنده خوشبختی و شادی است، تزیین می کنند، هدایا را در آن می چینند و دور آنرا با هندوانه تزیین می کننداین طبقها به خانه دختر برده می شوند.

آذری ها همچنین معتقدند که در شب چله نباید کسی به سفر برود، چون تا سال آینده در سفر خواهد بود، شام شب یلدا در آذربایجان معمولا کشمش پلو با آش ماست است.

در شمال ایران، خانواده تازه داماد، تمام خوردنیهای شب یلدا را با تزئینات زیبا به خانه عروس می فرستند که در میان آنها یک ماهی بزرگ که در ظرف زیبایی قرار گرفته نیز به چشم می خورد.

شیرازی های مهمان نواز در شب یلدا به شب نشینی و دید و بازدید می پردازند و با گستردن سفره ای بزرگ از آنها پذیرایی می کنند، رسم است که در این شب، سفره ای مانند سفره هفت سین نیز بچینند؛ این سفره با آینه، قرآن، تصویر امام علی(ع) و شمعها و شمعدانهای زیبا تزئین می شود، در کنار آن اسپند دود می کنند و تمام تنقلات شب که انار، هندوانه و آجیل مشکل گشا از اجزای لازم آن هستند را، بر این سفره می گذارند؛ شیرازی ها در شب یلدا هویج پلو می پزند و تا دیرهنگام به گفتگو و دید و بازدید می پردازند.