قصه عشق نامکرر است

 دکتر علی محمد صابری درگفتگو با خبرنگار مهر به مناسبت انتشار کتابش بانام"حدیث عشق" درمورد علل انتخاب موضوع این کتاب و اینکه آیا قبل از آن ادبیاتی دراین رابطه بوده است؟ گفت:عشق چون یک موضوع سهل و ممتنعی است. یعنی هم به ظاهر ساده می‎آید وهم موقعی که در موردش تحقیق می‏شود خیلی سخت می‎نمایاند. ادبا، روانشناسان حتی مورخان و جامعه‌شناسان درمورد عشق سخن بسیار گفته‏اند و در فلسفه هم در بخش فلسفه‏های مضاف و فلسفه هنر و زیبایی‌شناسی ما مبحث عشق را زیاد داریم. منتها این کتاب یک مطالعه تطبیقی بین دو فیلسوف و دو عارف بود، که می‎خواستیم ببینیم که آیا می‎‌وان دیدگاههای اینها را درباره عشق مورد تطبیق قرار داد و حقیقت عشق نزد این چهار حکیم چیست. درواقع پی بردن به آن ماهیت عشق است.

این نویسنده درباره اینکه چرا این چهار نفر انتخاب شدند و چه شباهتها و قرابتهایی بین این چهار متفکر وجود دارد گفت: این چهار متفکر درواقع حکیم ذوقی هم هستند. یعنی خیلی به عرفا نزدیک هستند. احمدغزالی و عراقی که تکلیفشان مشخص است، غزالی قطب عالم عرفان و امکان بوده و راه سیر و سلوک را طی کرده است. شیخ فخرالدین عراقی هم شیخ بوده و درباب عشق تحقیقات فراوانی کرده و بواسطه شاگرد محی الدین عربی بوده و در عصر صدرالدین قونوی و مولوی زندگی می‎کرده است. آن دو فیلسوف هم که افلاطون و سهروردی باشند به حکمت ذوقی وشهودی که دیدار حقیقت باشد بهای زیادی می‏دهند. یکی از آنها افلاطون شاگرد سقراط است و در سلوک عملی تحت تربیت سقراط بوده و دیگری که سهروردی باشد رسائل عرفانی زیادی دارد و حتی می‏توان گفت که در سلوک عملی نزدیک به عرفا و صوفیه زمان خودش بوده است.

این استاد فلسفه و عرفان اسلامی تربیت دبیر مجتمع آموزش عالی پیامبر اعظم(ع) ادامه داد: اینچنین است که همه ناقدان عشق درباره عشق یک سخن به میان آورده‏اند. با اینکه قصه عشق قصه نامکرری است و این سخن نامکرر که به زبان می‎آورند درباره یک حقیقت است. این چهار حکیم درحکمت ذوقی و در حقیقت عشق به همدیگر کاملاً نزدیک هستند به همین دلیل این چهار نفر انتخاب شدند.

صابری درمورد اینکه چه تغییراتی صورت داده که این کتاب که رساله دکتری وی بوده به صورت یک کتاب درآمده است همچنین اظهارداشت: رساله دکتری بنده به صورت یک پروژه صرفاً علمی گرفته شده بود. مقدمه این رساله کلاً تغییر پیدا کرد زیرا آن مقدمه‏ای نبود که مورد رضایت بنده باشد؛ بنابراین مقدمه‏ای ذوقی و هم علمی برای کتاب آوردم . همچنین درنتیجه گیری تغییرات زیادی اعمال کردم و یک پیشگفتار و آقای دکتر شهرام پازوکی استاد مشاور بنده یک مقدمه براین کتاب نوشتند.

این محقق و پژوهشگر حوزه عرفان اسلامی درمورد اینکه آیا عشق نمی‎تواند یک شباهت لفظی میان افلاطون و حکمای اسلامی باشد همچنین گفت: من در تحقیقم متوجه شدم که عشق نزد فیلسوف یونانی و حکمای اسلامی یک شباهت لفظی نیست. دیدم که سخن افلاطون درباب عشق چقدر نزدیک به سخن عرفای ما است. برای مثال حُسن و زیبایی درافلاطون به یک عنوان گرفته شده به اسم آگاتون یونانی،عشقی که افلاطون اسمش را اِروس می‎گذارد به سمت آن آگاتون می‎رود یعنی خدای خیر و خدای زیبایی، وقتی به آن حقیقت دست پیدا می‎کند هم به امر خیر مطلق و هم به امر زیبایی مطلق دست می‎یابد. یعنی زیبایی مطلق خیر مطلق است و خیرمطلق زیبایی مطلق است.

صابری ادامه داد: احد افلاطون و واحد او که یک خداست ولی دوصورت دارد. بعد که تحقیق کردم دیدم درعرفان اسلامی ما کلمه حُسن بکار رفته حسن به معنای جمال و زیبارویی است. کلمه حَسن هم از این کلمه می‎آید. همچنین در معنای اخلاقی به معنای خیر است و هرکس که حقیقت زیبایی را براساس آن فطرت و حقیقت زیبایی ببیند به آن حقیقت دست پیدا می‎کند. سهروردی هم می‎گوید حُسن و حزن و عشق وقتی پا به عرصه وجود می‌گذارند حُسن رادرجمال یوسف حزن را درجمال یعقوب و عشق را در جمال زلیخا مشاهده می‎کنیم. درواقع اینها از یک حقیقت آسمانی که همان عقل اول باشند نشأت گرفته‎اند.

وی یادآورشد: بعد رسیدم به این نقطه که درواقع حسن عالم اسلام با آگاتون یونانی یکی است. یکی هم حقیقت انسانیه بود که هم افلاطون و هم حکمای اسلامی مثل غزالی و بخصوص عراقی یک حقیقت انسانی را بیان کرده‏اند. انسانی که درواقع عاشق می‎‌شود وقتی که به وصال معشوق می‎‏رسد حتی معشوق را کنار می‎گذارد تا به آن حقیقت ذاتیه برسد و در درون آن فنا شود. این حقیقت انسانیه است که انسان به طریق عشق به کمال می‏رسد. تمام عرفای ما هم همین مطلب را گفته‏اند که عشق راهی برای تقرب و کمال است و حقیقت انسانیه نزد این چهار متفکرعشق است.

این نویسنده و مترجم درمورد اینکه چرا در این کتاب به مولوی که بسیار درمورد عشق سخن گفته نپرداخته است گفت: البته گواههای زیادی از مولوی در رساله خودم آورده‎ام. حتی در بحث یک داستان از مثنوی در بحث سهروردی آورده‎ام. همچنین شواهدی از مولوی در بحث افلاطون آورده‏ام. از اشعار زیادی استفاده کرده‏ام. اما به دلیل اینکه ما در گروه دپارتمان فلسفه بودیم نمی‌توانستیم از عرفای شاعر استفاده بکنیم. متأسفانه طوری شده که این عرفای شاعر را فقط در حوزه ادبیات بررسی می‏کنند. در حالی که اینها صرفاً ادیب نبودند عارف شاعر بوند. بنابراین ما باید در حوزه ادبیات می‏رفتیم.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: برای اینکه رشته بنده فلسفه بود درنتیجه به بنده اجازه ندادند که از عارفان شاعر هم استفاده بکنم مگر نثری بود که ما آنرا از جنبه عرفانی و فلسفی مورد بحث و بررسی قرار دادیم. درحقیقت همانطوری که گفتید مثنوی مولوی یک قرآن فارسی است که شیخ بهایی هم این را می‎گوید و یک منظومه کامل درباره عشق است. بنده هم در رساله خودم ازدیدگاههای مولوی استفاده کردم چه ازمثنوی و چه غزلیات شمس چراکه مولوی در غزلیات شمس اشعاری را که سروده درحالت محو بوده یعنی محو آن جمال و زیبایی و استغراق درآن نور الهی بوده. درواقع بی اختیار می‎گوید"آنکه می‎گوید ازلب من راز کیست/ بنگرید این صاحب آواز کیست" می‎گوید من نیستم که شعر می‎گویم یا"کیست پنهان جان و تن مرا/ از زبان من همی می‎گوید سخن" درمثنوی هم می‎گوید "بشنو از نی چون حکایت می‎کند" این نی درواقع حقیقت عشق است.

صابری درپایان یادآورشد: ما ازمولوی فقط به عنوان ادله در کتابمان استفاده کردیم آنهم به دلیل محدودیتهایی که داشتیم.