فرشته آبی" نقد شد

رضا نجفی مترجم و دبیر جلسات نقد و بررسی نشر پارسه در این جلسه گفت: شاید نتوان هاینریش مان را در یک مکتب ادبی محدود کرد. او گرایشهای مختلفی داشته است و نویسنده‌ای است که آثارش از جهات مختلف جای تعمق دارد. مان "فرشته آبی" را در دروه‌ای نگاشت که حکومت آلمان قیصری بوده و دچار خودکامگی بوده است و به تبع آن این خودکامگی در نظام آموزشی آلمان نیز وجود داشت.

 

وی افزود: در سیستم آموزشی آلمان آن دوره، خودکشی میان دانش‌آموزان رواج داشته و انتقاد از وضعیت جاری در مدارس آن دوره، در آثار نویسندگانی چون هاینریش مان و هرمان هسه به خوبی مشهود است. مضمونی که در بسیاری از نوشته‌های مان وجود دارد نکوهش استبداد است. مان متولد 1871 بوده و درسال 1950 بدرود حیات گفته‌ است.

 

به هاینریش مان بی مهری و ظلم شده ‌است

 

این مترجم گفت: شهرت مان تا حدودی زیر سایه برادرش توماس مان است و از این جهت به او ظلم شده است ولی یکی از نویسندگان مهم و مطرح آلمانی است. او همان طور که در آلمان مورد بی توجهی قرار گرفته در ایران نیز مورد بی مهری واقع شده است.  در آن مقطع زمانی وضعیت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آلمان بسیار بد بود ولی از نظر ادبیات بسیار رشد کرد که به دهه بیست طلایی معروف شد.

 

نویسنده کتاب " از کافکا تا گراس" گفت: اولین آثار هاینریش مان با شکست روبرو شد. او مدتی در ایتالیا اقامت گزید و این اقامت تاثیر زیادی بر آثار او گذاشت. مان مدتها تحت تاثیر افکار نیچه بود که این تاثیر در آثارش نیز دیده می‌شود. ولی کم کم دیدگاههای آزادیخواهانه پیدا کرد. توماس مان با اینکه از هاینرش مان مشهورتر است ولی این تحول ایدئولوژیک در او دیرتر رخ داده و توماس با تاخیر به این نگاه آزادیگرایانه رسید.

 

نجفی ادامه داد: هاینرش مان 20 رمان، چند مجموعه داستان و مقاله منتشر کرده است و از آغاز مفاهیم تعهد اجتماعی و آرمانهای عصر روشنگری در آثارش وجود دارد. برخلاف بسیاری از نویسندگان آلمانی، سبک روانشناسی نیز در آثارش دیده می‌شود.

 

وی درباره رمان "فرشته آبی" گفت: مان در این کتاب به نوعی قدرتخواهی که به خودویرانگری می‌انجامد پرداخته‌ است. او این کتاب را قبل از قدرت گرفتن هیتلر نوشته است. جالب است که این میل قدرتخواهی در اساطیر و رمانتیکهای آلمانی نیز وجود دارد. مان معتقد است خودکامگی این نیست که یک زورگو، زورگویی کند بلکه روحیه خودکامگی در تک تک افراد جامعه وجود دارد. فاشیسم نیز نه از قدرت که از یک ضعف داخلی به وجود می‌آید و همیشه محکوم به زوال است.

 

سید محمود حدادی استاد دانشگاه و مترجم آثار هاینریش مان در این جلسه گفت: من به مان از دید مکتب نگاه نمی‌کنم. نویسنده ای را در نظر می‌گیرم که روایتهایی را روی کاغذ می‌آورد تا هموطنانش آنها را بخوانند. هاینریش و توماس مان از کودکی به ادبیات علاقه‌مند بودند ولی ظاهرا به دو مسیر متفاوت رفتند.

هاینریش مان مانند امیل زولا به مسائل سیاسی اجتماعی می‌پرداخت

وی گفت: توماس که برادر کوچکتر بود به ادبیات روسیه گرایش داشت که شاید ریشه‌هایی از عرفان در آن باشد. هاینریش نیز به ادبیات فرانسه متمایل بود که وامدار امیل زولا بود. زولا در مسائل سیاسی و اجتماعی دخالت می‌کرد و همین اخلاقیات نیز سرمشق هاینریش مان قرار گرفت. هاینریش تا زمان نگارش "فرشته آبی" از برادرش مشهورتر بود ولی بعد از نوشتن این رمان موقعیت این دو نسبت به یکدیگر تغییر پیدا کرد.

مترجم "دیوان شرقی غربی" گفت: عاملی که باعث شد هاینریش مان برای بار دوم فراموش شود، پایان جنگ جهانی دوم و تقسیم شدن روح آلمانی بود. با تجزیه آلمان، اهالی آلمان غربی‌ مان را ترد کردند. شرقی‌ها نیز او را غربی خوانند. من در ترجمه آثار مان به این نویسنده بت‌وار نگاه نکردم. هاینریش نسبت به توماس جهان‌سومی تر است و توماس بیشتر به مسائل فرهنگی اروپا پرداخته است.

نوشته‌های هاینریش مان برای مخاطب ایرانی ملموس است

حدادی افزود: آثار هاینریش مان را به این دلیل ترجمه کرده‌ام که مسائل مطرح شده در نوشته‌هایش برای خواننده ایرانی ملموس است. ترجمه این کتاب مربوط به دوره‌ای است که در جامعه ادبی ما، مترجمان از نویسندگان تاثیرگذارتر بودند. این شد که سعی کردم با ترجمه آثار مان، او را به مخاطب ایرانی معرفی کنم. بنابراین رمان "زیردست" او را ترجمه کردم که در آن ریشه‌های فاشیسم معرفی شده است. البته آثار مان مانند آلمان در ایران نیز گمنام هستند و از آنها استقبال قابل توجهی نشد.

این مترجم ادامه داد: او در آثار بعدی‌اش به روشنی از فاشیسم انتقاد کرد و وقتی به آمریکا رفت به مردم آلمان پیغام داد که: "فاشیسم کشور شما را نابود کرد." رمان "فرشته آبی" در زمان خود بسیار امروزی بوده است. ما در هنگام کودکی در مدرسه سیلی می‌خوردیم و اگر پاسخ سوالی را نمی‌دانستیم تحقیر می‌شدیم. مدارس آلمان نیز چنین روزهایی را به خود دیده‌اند. البته امروز نه در مدارس آلمان و نه در مدارس ایران چنین شرایطی حکمفرما نیست.

وی افزود: نویسندگانی مانند مان به این شرایط انتقاد داشتند. "فرشته آبی" داستان معلمی به نام پروفسور رات است که از نظر اخلاقی انسان بسیار خشکی است. او از شاگردانش می‌خواهد فقط درس بخوانند و اگر از آنها پرسیده شد علم بهتر است یا ثروت، حتما بگویند علم. او در پی محکوم کردن یکی از شاگردانش با زنی روبرو می‌شود و عاشق او می‌شود و با این عشق پیرانه‌سری آن حالت فرشته‌گونش متغییر شده و تبدیل به یک مفسد می‌شود.

حدادی گفت: رات یک سقوط آزاد اخلاقی می‌کند و خانه‌اش را به قمارخانه تبدیل می‌کند اما وقتی داستان پیش می‌رود مشخص می‌شود که تمام شهر نیز مانند او فاسد هستند و خود را پشت ظاهر موجه و مقدسی پنهان می‌کنند. مان از جناس "رات" و "اونرات" به زیبایی در این رمان بهره گرفته است. "رات" در زبان آلمانی به معنی پند و نصیحت است و "اونرات" نیز به معنی گند است.

استبداد در"فرشته آبی" بصورت نمادین روایت می‌شود

مترجم آثار هاینریش مان افزود: در ابتدای داستان شاگردان به خاطر تنفری که از رات دارند او را اونرات خطاب می‌کنند و جالب است که این مجسمه اخلاق یا رات در نهایت به فساد یا اونرات کشیده می‌شود. پروفسور رات نماد استبدادی است که آن سالها بر آلمان و مدارسش حکمفرما بوده است که در نهایت از بین خواهد رفت.

علی عبداللهی مترجم در این برنامه گفت: فکر نمی‌کنم کسی جز محمود حدادی بتواند درباره هاینریش مان و آثارش سخن بگوید. رمان "فرشته آبی" که حدادی به خوبی آن را ترجمه کرده است، سرگذشت معلم دبیرستانی به نام رات است که شاگردان گریزان از استبداد، او را به خاطر نامش به سخره می‌گیرند. این معلم نیز از شاگردانش متنفر است. رمان فضایی هزل‌گونه دارد و زندگی این معلم خودخواه و خودکامه را روایت می‌کند.

مترجم کتاب "فیل" افزود: دانش‌آموزان به‌قدری رات را می‌آزارند که به فکر به دام انداختن آنها می‌افتد. تعقیب 3 نفر از شاگردان باعث می‌شود که رات خودش در دام یک زن بیافتد. روند داستان تا این نقطه واقعی است اما از اینجا به بعد حالتی غیرواقعی به خود می‌گیرد و نویسنده انحطاط تدریجی پرفسور رات را روایت می‌کند که دیگر هرشب در طربخانه "فرشته آبی" وقت خود را به بطالت می‌گذراند.

وی ادامه داد: این معلم در نهایت یک مبارز آنارشیست می‌شود و با آن زن ازدواج می‌کند و زندگی ناموفقی را پیش می‌گیرد. مدتی به تدریس خصوصی رو می‌آورد و در نهایت منزلش را به قمارخانه تبدیل می‌کند و سعی می‌کند با به فساد کشیدن انسانهای دیگر خود را ارضا کند. این رمان چند وجه دارد. "فرشته آبی" نیز مانند کتابی از هرمان هسه و دیگر نویسندگان آلمانی اول به انتقاد از سیستم آموزشی آلمان آن روز پرداخته و نظام آموزشی را با انتقاد از معلمهای مستبد، به زیر سوال می‌برد.

عبداللهی گفت: این کتاب باید در سال 1918 به فراموشی سپرده می‌شد اما ساخت یک اقتباس سینمایی از آن باعث شد تا نامش دوباره بر سر زبانها بیافتد. این رمان مانند آلمان در ایران نیز ناشناخته ماند. عده‌ای دلیل این بی مهری و گمنامی را گرایش آلمانها به سوسیالیسم در آن دوره عنوان می‌کنند. مان در این رمان و دیگر آثارش به زوال فرهنگ اجتماعی در آلمان اشاره دارد و محافل محافظه‌کار را مورد نقد قرار می‌دهد.

در محافل ادبی به آثار هاینریش مان بیشتر توجه شود

این مترجم درباره عصر روشنگری در آلمان گفت: "فرشته آبی" از نمونه‌های خوب روشنگری در آلمان است. هاینریش مان در دوره‌ای رشد پیدا کرد که ادبیات آلمانی به شکوفایی رسیده و نویسندگان زیادی در آن فضا رشد کرده بودند. مان یکی از توصیف‌گران چیره‌دست زمان خود است و به نظرم در محافل ادبی ایران نیز شایسته احترام و توجه بیشتری است.