افت شدید جمعیت گوره خر/ تکثیر گونه‌های وحشی در اسارت بیهوده است

به گزارش خبرنگار مهر، اکبر همدانیان کارشناس ارشد علوم زیستی و رئیس سابق پروژه یوز و کارشناس فعلی امور حفاظتی پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در پارک ملی سیاه کوه است. وی مسئول سابق طرح اسارت و انتقال و رهاسازی گورخر ایرانی و همین طور متخصص و فعال وبلاگ نویسی در حوزه محیط زیست است. گفتگو با وی پیرامون مهمترین فعالیتهای این متخصص محیط زیست در مناطق مرکزی ایران به خصوص در یزد است.

* خبرگزاری مهر ـ گروه اجتماعی: وضعیت حیات وحش به خصوص گونه های خاص مثل یوزپلنگ که در مناطق مرکزی کشور حیات دارند چگونه است، به نظر می رسد اوضاع چندان هم که گفته می شود مطلوب نیست؟

ـ اکبر همدانیان کارشناس محیط زیست: خشکسالی در منطقه باعث بروز یکسری مشکلات شده است اما شرایط زیستگاهها مناسب است. مهمترین زیستگاههای یوزپلنگ در یزد است ولی گاهی دستهایی در کار است  که منطقه یزد را کمرنگ نشان دهد. مناطق سیاهکوه، بافق، دره انجیر، نایبندان، کالمندان و... حداقل در هفت زیستگاه یوزپلنگ در یزد زندگی می کند و این زیستگاه تحت نظارت پروژه بین المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی - ایرانی است. سایر زیستگاههای یوز به تازگی به مدیریت پروژه یوز اضافه شده اند.

* زیستگاههای مثل توران و پارک ملی کویر و میاندشت و ... هم هستند که البته موقعیت خوبی دارند.

ـ بله پنج سال شاهرود بودم. میاندشت را هم می شناسم و همین طور پارک ملی کویر و البته توران که از بهترین زیستگاههای یوزپلنگ است. حتی یکی دو گزارش از عباس آباد نائین اصفهان در مورد یوزپلنگ هم داشته ایم.

* وضعیت گور خر به نظر می رسد بسیار نابسامان است. خیلی ها وضعیت قرمز را برای آن استفاده می کنند. به نظر می رسد در شصت سال گذشته وضعیت خوبی را طی نکرده ایم.

ـ  تقریبا از شصت سال گذشته تا کنون وضعیت گورخر بسیار بد شده است. زمانی دو سوم خاک کشور گور خر داشت و استانهایی مانند بندرعباس، کرمان، یزد، سمنان، خراسان، اصفهان، شیراز و قزوین و... گورخر داشتند ولی الان اینطور نیست و تعداد گورخرها و زیستگاههای آن بسیار کم شده است. به همین دلیل طرح انتقال گورخر در دستور کار قرار گرفت که در همین رابطه گورخرهایی با موفقیت از سمنان به کرمان منتقل کردیم. همچنین سال 76 طی یک برنامه 6 راس گورخر از توران به یزد منتقل شد که بعد از این سالها حالا بیشتر از 40 راس شده اند.

* وضعیت تولید مثل و چگونگی افزایش تعداد این گونه چگونه است؟ آیا گورخر با شرایط خاص آب و هوایی و یا زیستگاه خاصی سازگاری دارد؟

ـ گورخر 12 ماه طول دوره حاملگی دارد و با تاخیر زایمان می کند و هر یکسال در میان در وضعیت طبیعی حامله می شود و زایمان می کند. منطقه "باد خیز" روسیه به اذعان IUCN از بزرگترین مناطق طبقه بندی شده است و بعد از آن توران در سمنان است که بیشترین جمعیت گور را در خود جا داده است و مناطقی مثل نایبندان در مقابل کویر توران قابل مقایسه نیست.

* در سالهای گذشته برای انتقال گور به زیستگاههای دیگر برنامه هایی وجود داشته است در مورد این پروژه ها توضیح می دهید؟

 ــ  قرار بود برای احیای نسل گورخر سایتی درست کنیم برای تکثیر و پرورش این گونه که از مناطقی مثل بهرام گور و توران تعدادی گور منتقل شوند و بعد از بررسی آزمایشگاهی و برای جلوگیری از اختلال ژنتیکی و حتی تلاش برای تقویت ژنتیکی برنامه ریزی های لازم صورت گرفته بود ولی این کار انجام نشد. البته یک متخصص آلمانی به نام "استفن هاگن‌بگ" در سال1954 از ایران تعدادی گورخر به آلمان منتقل کرد و در حال حاضر نیز تعدادی گورخر ایرانی در پارک‌وحش خود دارد. من مقاله ای نوشتم که در آلمان چاپ شد به نام بحران گورخر ایرانی آسیایی که وی آمد و گفت مقاله من را خوانده و خوشش آمده است. آن موقع من در نزدیکی ابرکو از آنجا به آلمان گورخر بردم. پیشتر گفته ام خانم دانزو که عمر خود را در راه بررسی و شناخت گورخرهای آسیا سپری کرده و کتاب ارزشمندی در این زمینه تألیف کرده است، اجرای این طرح را تأیید کرده و حاضر به هر نوع همکاری در این زمینه بود. متأسفانه سازمان در این زمینه مساعدتی نکرد تا از تجارب این علاقه‌مندان استفاده شود.

* در حال حاضر وضعیت سرشماری گورخر ایرانی و تعداد آنها چگونه است؟ چه تعداد گور از گورخرهای ایرانی باقی مانده اند؟

ـ در سال 75 تعداد 460 گورخر در شاهرود سرشماری شد در حالی که الان تعداد این گورخرها کمتر از 60 راس است و اگر خیلی خوشبینانه نگاه کنیم باید گفت کمتر از 100 راس گورخر در این منطقه زندگی می کنند. در حال حاضر منطقه بهرام گور نزدیک به 80 تا 120 راس، در توران 250 راس و در پارک  ملی  کویر 80 تا 100 راس زندگی می کنند که با 30 سال گذشته اصلا قابل مقایسه نیست.

* علت اصلی کاهش تعداد این گونه در زیستگاههای مختلفی که برشمردید چه بوده است؟

ــ علت اصلی نابودی این‌گونه شکار بی‌رویه و تخریب زیستگاهها است. بنابراین باید به استناد صحبتهای متخصصان حیات‌وحش دنیا که معتقدند تنها راه نجات این گونه معرفی مجدد آنها به زیستگاه‌هایی است که قبلا در آن زیستگاه می‌زیسته اند باید گردن نهاد. زیستگاه‌های یزد که اکثرا نیمه‌بیابانی است در اجرای این طرح  می توانند موفق باشند.

* یکی از شیوه هایی که در حال حاضر در سازمان محیط زیست و ادارات مرتبط وجود دارد بحث تکثیر در اسارت است. به قولی دور زیستگاه ارزشمندی مثل توران را فنس کشی کرده و هزینه زیادی صرف این کار شده است، به نظر شما آیا این شیوه می تواند از انقراض نسل گورخر ایرانی جلوگیری کند؟

ـ بوم شناسان دنیا اکثرا با تکثیر در اسارت گونه ها مخالف هستند و معتقدند کار بیهوده ای است و همیشه تاکید بر این بوده که گونه در زیستگاه خود حفاظت شود. زمانی که در سمنان بودم در عباس آباد شاهرود در انتهایی ترین منطقه شمال شرق توران 300 هکتار را فنس کشی کردند که گورها را آنجا رها کنند ولی گفتند 300 میلیون تومان هزینه شده ولی جوابگو نیست. در مرکز تحقیقاتی یزد نیز گورهایی بودند که به دلیل آمیزشهای خانوادگی دچار اختلال ژنتیکی شدند و اغلب خواهر و برادر بودند و به همین دلیل گاهی کره ای ناقص به دنیا می آمد و تماما قابل رهاسازی در طبیعت نبودند.

* از بحث گورخر که خارج شویم می خواهم از گونه های دیگری مانند هوبره از شما بپرسم. این گونه در خطر شکار است و عربها برای شکارشان سر و دست می شکنند. وضعیت هوبره در زیستگاههایش در ایران به خصوص در مناطق مرکزی چطور است؟

ــ هوبره بالاترین جمعیت را در مناطق و زیستگاههای استان یزد دارد. بیشتر هوبره های یزد در منطقه خاتم هستند. در سال 78 با مرکز تحقیقات طائف عربستان مذاکراتی انجام شد و کارشناسان خارجی از طرف عربها آمدند تا به صورت نیمه مصنوعی  هوبره پرورش دهند ولی مسائل ژنتیکی مشکلی بر سر راه بود و باید ابتدا آن را حل می کردند و دنبال تقویت ژنتیکی بودند. طبق تفاهم نامه همکاری کنوانسیون بین المللی گونه های مهاجر (cms) مجوز داده شد و 16 تخم هوبره تبدیل به جوجه شد و بعد از یک ماه به مرکز طائف در عربستان فرستاده شد تا به این وسیله مشکل ژنتیکی حل شود. عربها هم یک دستگاه تکثیر مصنوعی آوردند و موفق شدند سه تخم را تبدیل به جوجه کنند.

* برای این مرکز امکانات جانبی تدارک دیده نشد تا بتواند به طور دائمی به کار خود ادامه دهد؟

ــ  مرکزی آماده و حتی چاه آب کنده شد و زمینی برای ساخت و ساز حصار کشی و یونجه زاری تدارک دیده شد و بیشتر هوبره هایی که از شهریور تا مهرماه می آمدند عمدتا به این منطقه می آمدند. با این حال کشتار هوبره و زنده گیری آن هم در منطقه زیاد اتفاق افتاد و این پرنده را برای کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس قاچاق می کنند. برای نمونه یکبار در طبس 10 اتومبیل متوقف شدند که از هر کدام 38 هوبره کشف شد.

* غیر از هوبره چه گونه دیگری در مناطق مرکزی ایران به خصوص یزد پراکنش دارد و حیات آن قابل توجه است؟

ــ زاغ بور یکی دیگر از گونه های نادر در یزد است که از شاهرود تا یزد پراکنش جمعتی دارد. این گونه در  یزد، فارس، زاهدان و بیشتر در مناطق شرق و جنوب شرق ایران هم دیده می شود ولی روی این گونه هیج فعالیت علمی و کارشناسی صورت نگرفته است. من تنها کسی بودم که از لانه و تخم و جوجه های این پرنده عکسبرداری کرده ام.

 سه زاغ در ایران داریم، زاغ ابلق یا جی(jay) که در مناطق مرکزی ایران هست، زاغ سفیده و سیاه و دم بلندی هم هست که جزو زاغهای ایران است و زاغ بور نامیده می شود و همین طور زاغ جی جاق که سمت غرب و جنگلهای ارسباران دیده می شود و پرنده ای زیبا و خیره کننده است.