به گزارش خبرنگار مهر، نشست علوم دیگر از سلسله نشستهای تخصصی همایش میراث علمی و فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی عصر روز پنجشنبه در محل کتابخانه ملی برگزار شد.
در این نشست محمد رضا عرشی کارشناس ارشد تاریخ علم گروه آموزش و پرورش کاشان به بررسی رساله جبر و مقابله خواجه نصیر الدین طوسی و سه شرح درباره آن پرداخت و گفت: رساله جبر و مقابله اثری مختصر به زبان عربی است که خواجه نصیر الدین طوسی در زمینه استخراج مجهولات تالیف کرده است. قدیمی ترین نسخه موجود آن در کتابخانه مرعشی قم نشان می دهد که این رساله به درخواست یکی از نزدیکان خواجه در محرم سال 667 در بلده قاین از بلاد قهستان و در دوباب تالیف شده است.
وی تصریح کرد: باب اول این رساله در قوائد حساب است و در آن اعمال اصلی جمع، تفریق، تضعیف، تنصیف ، ضرب و تقسیم و در پایان مجذور و مکعب و جذر و کعب تعریف شده و مثال هایی از آنها آورده شده است. باب دوم نیز در مورد چگونگی حل مسائل ادبی به کمک جبر و مقابله است.
این پژوهشگر تاکید کرد: تنها مطلب قابل ذکر این بخش مطلبی است که خواجه راجع به دسته بندی معادلات ذکر کرده است . وی در فصل دوم از باب دوم پس از معرفی معادلات ششگانه می نویسد که بعضی از متاخرین احتمالا شرف الدین طوسی به کعب هم اعتبار داده اند و مسائل بر 25 مسئله بالغ شده است و به ندرت اینها استعمال می شوند و اگر کعب و مراتب بعدی آن را به کار بگیریم مفردات و مقترنات اتفاق می افتد. خواجه در اینجا اشاره می کند که دسته بندی معادلات تا بی نهایت امکان پذیر است ولی چون کاربرد چندانی ندارند پس دسته بندی آنها نیز ضرورتی ندارد.
وی در ادامه با اشاره به اینکه بر این رساله سه شرح نوشته شده است گفت: شرح اول شرح عربی مختصری از ابو المعالی بن بدرالدین حسن استرآبادی قروی حسینی شاگرد محقق چرکی که در 24 رمضان 929 نگاشته است. شرح دوم ترجمه و شرح قاسم علی قائمی شاگرد ملامحمد باقر یزدی به فارسی در سده یازده که تنها نسخه موجود آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است.
وی افزود: این شرح مانند عصر رساله شامل دو باب و چند فصل و شامل توضیحاتی تکمیلی در مورد هر بخش است. شرح سوم شرحی آزاد از مولفی ناشناس به فارسی احتمالا در سده یازده که فقط شامل فن سوم در جبر و مقابله و حساب خطاین است و در دو مقصد نوشته شده است.
این پژوهشگر در پایان تصریح کرد: رساله جبر و مقابله صرفا یک اثر مقدماتی در زمینه جبر و مقابله است و جایگاه چندانی در سنت جبر اسلامی ندارد.
در ادامه این نشست دکتر محمد جواد ناطق از دانشکده فنی و مهندسی دانشگاه تربیت مدرس به بررسی موضوع علم حیل در رصدخانه مراغه پرداخت و گفت: علم حیل از شاخه های علوم در جهان است بود که با ساخت ابزارها و دستگاهها سر و کار داشت و می توان آن را معادل مهندسی مکانیک و ساخت و تولید امروزی دانست. البته در آثار مهمی مانند نوشته های ابوریحان بیرونی به طور واضح می توان دید که آشنایی گسترده وی با شیوه های علم حیل مثل شکل دهی فلزات در توفیق او در سایر علوم چقدر موثر بوده است.
وی افزود: دقت اندازه‌گیری‌های نجومی وابسته به دقت دستگاهها و چگونگی ساخت آنها بود اندازه گیری های دقیق نشانه به کارگیری دستگاهها و ابزاری بود که نسبت به دستگاهها وابزار مشابه پیشرفته تر و دقیق تر به شمار می رفت.
این استاد دانشگاه تاکید کرد: این به نوبه خود حاکی ازمهارت در ساخت وبه کارگیری شیوه های پیشرفته تر در علم حیل بوده است. از طرفی دستگاههای نجومی بزرگ تر امکان اندازه گیری های دقیق تر را فراهم می ساخت. ساخت دستگاههای بزرگتر، پیچیده‌تر و مستلزم بکارگیری مهارت ها و روش های پیشرفته بود.
وی در ادامه یادآور شد: شواهد موجود حاکی از وجود چنین دستگاهها و ابزارهایی در رصدخانه مراغه است. عرضی دمشقی در کتاب الارصاد خود به این نکته اشاره دارد و می گوید آنچه از ابزار رصدی که وی اختراع یا تکمیل کرده از بهترین نوع بوده و به طور کامل آزمایش شده اند.
وی دستگاهها و ابزارهایی را که پیشینیان ساخته بودند بررسی کرده وبه اشکالات برخی از آنها اشاره دارد و این اشکالات را ناشی از آن می داند که سازندگان دستگاهها صنعتگر نبودند.
ناطق در ادامه تصریح کرد: خواجه و شاگردانش از جمله قطب الدین شیرازی و ابن شاطر خود نیز به اختراع دستگاههای نجومی جدید پرداختند و این مستلزم آشنایی با روش های ساخت و همکاری تنگاتنگ با صنعتگران بوده است.
نظر شما