تبریز دیگر عالم پرور نیست/ ضرورت احیای حوزه های علمیه آذربایجان

به گزارش خبرنگار مهر، چشمه جوشان ادب، فرهنگ، علم، هنر و البته علوم دینی آذربایجان و تبریز همواره تمدن اسلامی-ایرانی را سیراب کرده به طوری که وجود چهره های ماندگاری همچون علامه امینی، علامه طباطبایی و علامه جعفری این خطه را به شهر سه علامه مشهور کرده است.

آذربایجان و تبریز همواره مهد علم و دانش بوده و در این میان نقش حوزه های علمیه در گسترش علوم و معارف به ویژه علوم اسلامی در این خطه غیر قابل انکار است. از دیرباز که دانشگاهها و مدارس این چنین رواج پیدا نکرده بودند حوزه های علمیه به تنهایی رسالت تعلیم علوم مختلف را به عهده داشتند.

زمانی که مدارس نوین به کوشش میرزا حسن رشدیه برای اولین بار در ایران از تبریز شکل گرفت کارکرد و نقش‌آفرینی حوزه‌ها تخصصی تر شده و به تعلیم و تحقیق در حوزه علوم دینی پرداخته و علمای بزرگی به جهان تشیع معرفی کردند. با این وجود اما در سالهای اخیر به نوعی با سکوت و خاموشی حوزه های علمیه آذربایجان شرقی رو به رو بوده ایم.

با توجه به سابقه درخشان تاریخی این دیار امروز حوزه های تبریز با نوعی خاموشی و سکوت به سر می برند به طوری که طی سالهای اخیر و پس از درگذشت علمای شهیر و به نام خطه آذربایجان دیگر نام پرآوازه و ماندگاری از طلاب دهه های اخیر باقی نمانده است.

تبریز؛ شهر سه علامه (علامه جعفری، علامه امینی، علامه طباطبایی)

در باب دلیل این خاموشی مسائل متعددی دخیل بوده اند که در این گزارش سعی بر این بوده که ریشه این سکوت حوزوی را دریابیم. در خصوص بررسی دلیل کمرنگ شدن نقش حوزه های آذربایجان کمتر کسی حاضر به اظهارنظر بود و اغلب با وجود اذعان به مشکلات از پاسخ به سئوالات طفره می رفتند اما آیت الله محسن مجتهد شبستری نماینده ولی فقیه در آذربایجان شرقی و امام جمعه تبریز در این زمینه پیشگام شده و با اظهار نظرهای شفاف و صریح خود راه را برای دیگران تهیه این گزارش فراهم کرد.

1000 طلبه در حوزه های آذربایجان شرقی تحصیل می کنند

در حال حاضر تعداد طلاب مشغول به تحصیل در حوزه های علوم دینی آذربایجان شرقی حدود 1000 نفر تخمین زده می شود. در شهر تبریز حوزه هایی مانند طالبیه، خواجه علی اصغر و ولی عصر(عج) فعال است اما مدارس حاج صفرعلی و حسن پادشاه به دلیل فرسودگی ساختمان غیر قابل استفاده بوده و موقتا تعطیل هستند.

علاوه بر تبریز در8 شهر دیگر استان از جمله اهر، بناب، شبستر، مراغه، مرند، میانه، هادیشهر و هشترود نیز حوزه ‪  های علوم دینی دایر است که در آنها بیش از 500 طلبه مشغول تحصیل هستند.

حوزه های تبریز در گذشته با وجود کمترین امکانات، از کشورهای همسایه نظیر ترکیه، جمهوری آذربایجان و امثالهم شاهد حضور طلبه هایی بود که برای تحصیل و یادگیری علوم فقهی وارد این مراکز می شدند ولی امروزه با وجود فراهم کردن بسترهای لازم یادگیری حضور چشمگیری را شاهد نیستیم.

شهیرترین حوزه علوم دینی تبریز موسوم به مدرسه "طالبیه" از قدمتی بیش از یکهزار سال برخوردار است و حتی برخی مورخان دوران اسلامی سابقه آن را به صدر اسلام نسبت داده اند و آنچه که در زمان حاضر به صورت مکتوب وجود دارد این است که مدرسه علوم دینی با عنوان "مدرسه طالبیه" در سایه کوششها و مساعی فردی بنام "حاج ابوطالب" شکل گرفته که برخی به اشتباه وی را موسس این مرکز علمی و اسلامی دانسته اند.

این حوزه بزرگ علوم اسلامی در جوار مسجد جامع تاریخی تبریز قرار دارد و دارای کتابخانه های بزرگ با صدها جلد کتاب کمیاب اسلامی از قرنهای پرشکوه جهش علوم در جهان اسلام است.

استاندار آذربایجان شرقی با تشریح نقش تاریخی حوزه علمیه طالبیه که یکی از قدیمیترین مراکز حوزوی است معتقد است: این مرکز در طول تاریخ خدمات ارزنده و ماندگاری را به جهان تشیع داشته، از این رو احیای جایگاه حوزه های علمیه استان باید دغدغه همه مسئولان محسوب شود.

احمدعلیرضا بیگی با بیان اینکه حوزه های علمیه ریشه انقلاب اسلامی هستند می گوید: اثرگذاری در حوزه های علمیه نیازمند یک نقشه راه است که باید این امر به دست علما، مراجع و سیاستگذاران صورت بگیرد.

بسیاری از علمای بزرگ گذشته و حال حوزه های نجف، قم و مشهد از جمله حجت کوه کمری، حاج میرزا صادق آقا، شهیدی، ملکی تبریزی به عنوان نمونه هایی از دهها و شاید صدها نفر از ذخایر علمی این خطه برخاسته و بدون تردید نقش اصلی در رساندن پیام وحی به عموم مردم داشته اند.

مدرسه علوم اسلامی طالبیه در جوار مسجد جامع تبریز

بر اساس اسناد تاریخی، کهن‌شهر تبریز محل تشکیل نخستین حکومت شیعی در جهان است و با توجه به این سابقه تاریخی نیز همواره مهد تربیت بزرگ مردان عرصه علوم دینی بوده است.

روحانیان و علمای تبریز با جانفشانیها و اقدامات شجاعانه خود در هر زمانی از تاریخ اعم از نقش عمده در تحولات ایران، قیام مردم تبریز در دوره استبداد صغیر و شکست محمدعلی شاه و قیام 29 بهمن سال 56 علیه محمدرضا شاه که هر کدام از آنها تاثیر شگرفی در روند تاریخ معاصر ایران بر جای گذاشته است.

به تاریخ که رجوع می کنیم در می یابیم زمانی در تبریز متجاوز از 50 مجتهد و عالم صاحب رساله وجود داشت در حالیکه امروز با بهبود امکانات تحصیلی در حوزه ها شاهد این چنین چهره هایی نیستیم.

اهمیت حفظ جایگاه تاریخی حوزه های علمیه تبریز

تلاش برای احیای مجدد موقعیت حوزه های علمیه از آنجا اهمیت پیدا می کند که سابقه تاریخی و دینی مردم آذربایجان در حرکتهای یکپارچه و مستمر پیش روی جهانیان موقعیتی شناخته شده و پویا بوده است.

یک روحانی، پزشک روحی و معنوی جامعه محسوب می شود و به این دلیل با توجه به سیر صعودی رشد جمعیت، تعداد فارغ التحصیلان مدارس علمیه تبریز در سطح و اندازه نیاز جامعه نیست و باید در جهت تامین نیاز واقعی جامعه تلاش بیشتری شود.

آیت الله محمدتقی پورمحمدی، امام جمعه مراغه معتقد است: تبریز را به دلیل نقش و جایگاه خود در تربیت بزرگان علم به ویژه در حوزه علوم دینی زمانی "دارالعلم" می خواندند.

وی با بیان اینکه حوزه های علیمه تبریز همواره مهد ایجاد تحول بوده اند می گوید: شاید امروزه دانشگاهیان ما از لحاظ علمی پیشرفتهایی داشته اند ولی در بین مردم نتوانسته اند آنچنان تحولی ایجاد کنند این در حالی است که علما در تمام اعصار با تاثیر مستقیم بر مردم جایگاه خود را حفظ کرده اند.

حجت الاسلام محمدرضا حامدی، امام جمعه شهرستان میانه نیز در ارتباط با حضور و نقش حوزه ها در مسائل سیاسی جاری در کشور خاطرنشان می کند: هر چند که امروز طلبه استخوانداری بر جای نمانده ولی به طور قطع حضور حوزه ها در این بخش نیاز است و مراجع و طلاب باید وارد مسائل سیاسی شوند و اخیرا نیز این وظیفه بیشتر شده است.

با توجه به این سخن در می یابیم که حوزه های علمیه در کنار نقش اصلی خود که تربیت دینی علما است وظیفه خطیرتری در راستای نقش مستمر و پررنگ در مسائل سیاسی حاکم بر جامعه ایفا می کنند که با این توصیفات حضور حوزه ها بسیار پراهمیت تر از گذشته قابل درک است.

کمرنگ شدن نقش حوزه ها مختص تبریز نیست

نماینده ولی فقیه در آذربایجان شرقی و امام جمعه تبریز، معضل خاموشی حوزه های تبریز را مختص یک شهر نخوانده و دیگر شهرها را نیز درگیر این امر می داند.

آیت الله محسن مجتهد شبستری در ادامه می افزاید: با گشایش حوزه های علمیه قم تمامی طلاب به حوزه های این شهر هجرت می‌کنند و این چنین است که فرایند مهاجرت نخبگان دینی شکل می گیرد.

وی همچنین علمای بزرگ گذشته را نیز درگیر این امر دانسته و می گوید: حتی بزرگانی مانند علامه امینی و علامه طباطبایی نیز در قم تحصیل کرده اند.

نماینده ولی فقیه در آذربایجان شرقی حوزه های قم را محلی برای تجمع علما خوانده و می افزاید: امروز "قم" مرکزی برای تجمع علما و مراجع شده است، مراجعی که نه در تبریز و نه دیگر شهرستانها ردپایی از آنها به جای نمانده است.

انگیزه های تحصیل در حوزه تغییر کرده است

حجت الاسلام سید حسین سیدی ثانی، مدیر حوزه علمیه طالبیه تبریز تغییر انگیزه های تحصیل را از علل اصلی رکود حوزه‌های این خطه خوانده و معتقد است: در جامعه امروز مدرک گرایی حاکم شده است در صورتی که برای تحصیل در حوزه و رسیدن به جایگاهی خاص زمان زیادی را باید به تحصیل اختصاص داد.

مدیر حوزه علمیه طالبیه تبریز مهاجرت طلاب را ناشی از نبود اساتید مجرب و سطح بالا در شهرستانها خوانده و آن را عامل اصلی تضعیف حوزه های علمیه می داند.

وی می افزاید: در تبریز طلبه ها پس از گذراندن دوره های 6 ساله دیگر استادی برای آموزش نداشتند و لاجرم به سوی قم هجرت می کردند ولی با سیاستها و تدابیر جدید مدیریت حوزه ها قرار بر این شده است که در استانها شورای استانی تشکیل شده و پایه های بالای دروس در خود استانها تدریس شود.

دبیر ستاد تفسیر قرآن کریم آذربایجان شرقی علت دیگر رکود حوزه های علیمه را "وقفه پیش آمده در تربیت علمای برجسته" خوانده و اظهار می کند: علمای بزرگی که در گذشته زندگی می کردند زنجیروار شاگردانی را نیز تربیت و آموزش می دادند اما در این بین به دلیل نبود علمای یاد شده وقفه ای به طول چند دهه پیش آمد که باعث یک قرن عقب ماندگی حوزه ها شد که امروز شاهد نتایج ناگوار آن هستیم.

هجرت عامل رکود حوزه ها نیست

آیت الله پورمحمدی امام جمعه مردم مراغه با نگاهی متفاوت مسئله مهاجرت طلاب را کم اهمیت دانسته و می گوید: شاید هجرت به قم یکی از عوامل این موضوع باشد ولی این بحث در گذشته نیز وجود داشته با این تفاوت که آن زمان علما به نجف می رفتند.

وی ضعف اساسی را در حوزه ها و مسئولان شهرستانی دانسته و می افزاید: ما در تبریز بسترهای لازم را فراهم نمی کنیم و این خود باعث گرایش طلاب به نواحی دیگر می شود. هر چند همگی واقفیم که باید اساتید برتر را در استان جذب کرد ولی متاسفانه هنوز نتوانسته ایم آن شرایط را فراهم کنیم.

حجت الاسلام حامدی امام جمعه میانه نیز عدم وجود استاد را مهمترین دلیل این شکاف دانسته و می گوید: طی سالهای گذشته در حوزه های استان آن چنان استادی وجود نداشته که طلبه های بزرگی را پرورش دهد.

وی می افزاید: اساتید می آیند و پس از کسب جایگاه و مقام برای خود به حوزه های قم مهاجرت می کنند که در نتیجه باید از جهت بنیه علمی حوزه های استان را تقویت کنیم.

حجت الاسلام جواد حاجی زاده امام جمعه اهر نیز اعتقاد دارد: به تدریج با ورود طلاب و علما به مشاغل دیگر تمرکز بر روی حیطه اصلی که همان تحقیق و تفحص در منابع و رساله ها باشد کمتر شده و این باعث ایجاد نوعی رکود شد ولی امروز با توجه به این مسئله باید سعی شود که آن کاستیها جبران شود.

وی با اشاره به رفع نقیصه های امروز در حوزه ها گفت: علما تا زمانی که از حوزه خارج نشده اند خود را تنها مسئول و موظف به درس خواندن می دانند ولی زمانی که قدم به محیط بیرون می گذارند با انبوهی از مسائل شرعی رو به رو می شوند که دچار شبهاتی شده و در صدد رفع آنها بر می آیند.

حجت الاسلام حامدی امام جمعه میانه  انگیزه علمای قدیم را پررنگتر خوانده و معتقد است: علمای گذشته این انگیزه را برای خود ایجاد کرده بودند که درموطن خود بمانند و شاگردانی تربیت کنند و شاگردان نیز درآنجا می ماندند و این چرخه ادامه پیدا می‌کرد.

این کارشناس امور مذهبی نیز با اشاره به مهاجرت طلاب خاطرنشان می کند: امروزه چون عمده امکانات نظیر اساتید مطرح و کتب ارزشمند منتشر شده در قم مستقر گشته اند طلبه های شهرستانی بیش از پیش برای تحصیل در قم صاحب انگیزه شده اند.

وی ادامه می دهد: طلبه ای که به قم می رود با دیدن آن فضا و امکانات دیگر انگیزه بازگشت به زادگاهش را ندارد ولی سیاست جدید حوزه استان در جهت تغذیه استاد و تعهد خدمت گرفتن از عده ای اساتید مجرب این امیدواری را بر می انگیزد که به تبریز قدیم بازگردیم.

 به گفته حجت الاسلام سید حسین سیدی ثانی مدیر حوزه علمیه طالبیه تبریز در مدارس علمیه این شهر طلاب سطوح یک تا 9 علوم اسلامی (شرح لمعه، رسائل، مکاسب و کفایت) را فرا گرفته و برای تکمیل دروس خارج فقه خود به حوزه های قم عزیمت می کنند.

وی یادآور می شود: ظرفیت و استعداد بالقوه تبریز در جذب علاقمندان به تحصیل علوم دینی ایجاب می کند در جهت تامین امکانات برای جذب طلاب بیشتر در حوزه های علوم دینی تلاش شود.

امید به احیای جایگاه حوزه ها

در زمان حاضر حوزه های علمیه آذربایجان شرقی همچون سایر حوزه های علوم دینی در کشور زیرنظر و تولیت نماینده ولی فقیه در استان اداره می شوند.

آیت الله محسن مجتهد شبستری با اشاره به وضعیت حوزه های علمیه تبریز می گوید: با وجود تمامی این کمبودها امروز هم شاهد حضور طلاب مستعد در حوزه های تبریز بوده و امیدواریم با برنامه ریزیهای انجام شده نقش و جایگاه حوزه های علمیه بار دیگر احیاء شود.

 استاندار آذربایجان شرقی نیز با تاکید بر احیای جایگاه واقعی حوزه های علمیه تبریز می گوید: احیای جایگاه حوزه های علمیه استان دغدغه همه مسئولان است و برای تحقق این امر از هیچ تلاشی فروگذار نیستیم و نهایت همکاری را با مرکز مدیریت حوزه های علمیه استان و امام جمعه محترم تبریز خواهیم داشت.

بیگی در بخش دیگری از سخنان خود به توجه ویژه رئیس جمهوری به حوزه های علمیه اشاره کرده و گفت: همواره دولت اصل و اساس خود را بر گفتمان انقلاب به وضوح ابراز کرده و بر این اساس است که این دولت مورد توجه و اعتماد مردم قرار گرفته است.

حجت الاسلام سید حسین سیدی ثانی مدیر حوزه علمیه طالبیه تبریز هزینه های صعودی زندگی روزمره را از نکات مهم و تاثیر گذار در این امر خوانده و می گوید: فشارهای زندگی و مشکلات مادی طلاب را از تمرکز بر روی دروس وا می دارد چرا که در گذشته با سطح و سبک ساده زندگی خانواده ها با رضایت و حمایت به زندگی ادامه می دادند.

وی ادامه می دهد: این در حالی است که امروزه یک طلبه جوان و متاهل آنچنان درگیر مخارج زندگی روزمره می شود که فرصتی برای مطالعه عمیق و متمرکز را پیدا نمی کند.

سیدی ثانی یکی از راهکارهای توسعه و بهبود مراکز حوزوی را ایجاد انگیزه در طلبه ها از طریق تامین معاش آنها دانسته و می گوید: طلبه ای که نیازهای ابتدایی زندگی اش برآورده شد با انگیزه و طیب خاطر افزوده تری به تحصیل خواهد پرداخت.

این مدرس حوزه علیمه همچنین خاطرنشان می کند: علاوه بر آن توسعه فضای آموزشی حوزه ها طبق استانداردهای روز و مجهز شدن حوزه ها به فناوریهای نوین از دیگر راهکارهای این امر شناخته می شود.

وی همچنین متمرکز شدن علما و اساتید بزرگ و مشهور در حوزه قم، ضعف و عدم تشویق مردمی که اطلاع درست و مناسب از حوزه ها ندارند را از موارد مهم رکود حوزه های علمیه ذکر می کند.

حجت الاسلام جواد حاجی زاده امام جمعه اهر نیز راه رهایی از این شرایط را "احساس مسئولیت اساتید و طلاب" دانسته و می‌افزاید: در کنار این موضوع همان طور که باید سطح اساتید خود را ارتقا دهیم دولت نیز باید با پشتیبانی و حمایتهایی در زمینه مسکن از روحانیان شرایط آسودگی خیال را برای آنها فراهم سازد.

***

گرچه اظهار نظرهای کارشناسان و علمای آذربایجان شرقی در خصوص دلایل رکود حوزه های علمیه تبریز و آذربایجان متفاوت است اما این دغدغه که آیا آذربایجان و تبریز بار دیگر مهد تربیت علمای بزرگ دینی خواهد بود یا نه سئوالی است که نمی توان با قاطعیت بدان پاسخ گفت. شاید کمک برنامه ریزان و تدوین‌کنندگان سبد بودجه ای کشور در جهت تامین بخشی از نیازهای آموزشی و کمک آموزشی حوزه های علوم دینی گامی مثبت در جهت تغییر مسیر رو به تاریکی حوزه های علمیه آذربایجان شرقی باشد.

---------------------------

گزارش : سحر فکردار