دخمه جاذبه فراموش شده تاریخ/ حکایت پر رمز و راز دفن اموات

به گزارش خبرنگار مهر، دخمه زرتشتیان در واقع همان گورستان زرتشتیان است که علاوه بر قبرستان معمولی دارای فضاهایی است که آداب و رسوم دفن مردگان این کیش و آیین را در سینه خود جای داده است.

دخمه زرتشتیان یزد از این حیث از آثار تاریخی جذاب استان یزد است که تماشای آن تصویر نحوه دفن مردگان در این آیین در گذشته های دور را در ذهن تداعی می کند.

دخمه را می توان از بناهای پر رمز و رازی دانست که در واقع تصویرگر رسوم خاص زرتشتیان بوده و این رمز و راز اکنون نیز از در و دیوار بناهای این مجموعه هویداشت.

واژه دخمه در فرهنگستانهای مختلف معانی متعددی همچون گورخانه گبران، سردابه مردگان، خانه زیر زمین برای مردگان، گور و گورستان زرتشتیان را دارد.

دخمه زرتشتیان یزد در 15 کیلومتری جنوب شرقی یزد و در حوالی منطقه صفائیه، بر بلندای کوهی رسوبی و کم ارتفاع به نام کوه دخمه قرار دارد.

دخمه جدیدتر که گلستان نام دارد و در دوره قاجاریه بنا شده است دخمه قدیمی تر دقیقا به قرینه آن در تپه ای در سمت چپ تصویر قرار دارد

بر بالای این کوه دو عمارت سنگی مدور برج مانند با فضای میان تهی قرار دارد که به دخمه یا دادگاه زرتشتیان مشهور است.

یکی از این عمارتها قدیمی ‌تر است که به نام مانکجی هاتریا (زرتشتی هندی ‌الاصل) معروف است و دیگری که جدیدتر است گلستان نام دارد.

دخمه گلستان مربوط به دوره قاجاریه است و 25 متر قطر دارد و ارتفاع دیوار آن از سطح تپه شش متر است اما دخمه مانکجی 15متر قطر دارد.

در دامنه ضلع شمالی این کوه نیز تعدادی عمارت خشت و گلی، آجری، سنگی و یا ترکیبی از هر سه، مجهز به امکانات رفاهی زمان خود وجود دارد که از آن به عنوان "خیله" یاد می‌ شود.

قدیمی ‌ترین آثار این محوطه، خیله ‌ها و دخمه‌ های ضلع غربی هستند که به دوران صفویه تعلق دارند.

فضاهایی که خیله نامیده می شدند و امروز تقریبا به طور کامل تخریب شده اند

دخمه محلی است که زرتشتیان از دیرباز تا حدود 40 سال پیش، اموات خود را طبق اصول، فرهنگ و آداب و سنن مذهبی خود و طی انجام مراسم ویژه در آن قرار می دادند تا طعمه کرکسهای کوه ‌های اطراف شوند.

وسط فضای میان تهی دخمه چاهی وجود دارد که به "استودان" معروف است و استخوانهای به جای مانده از اجساد را داخل آن می ‌ریختند.

دخمه ها در واقع گورستانهایی بودند که چندین بار از آنها استفاده می شد

پس از مدتی و طی مراسمی خاص، محوطه داخل دخمه جارو و ضد عفونی می ‌شد و بار دیگر دخمه مذکور مورد استفاده قرار می ‌گرفت.

در حقیقت محوطه داخلی دخمه‌ ها مانند گورستانی بود که چندین بار از آن استفاده می‌ شد.

راهروی یکی از بناهای خیله که توسط مردم بر دیوارهای آن یادگاری نوشته شده است

برخی حکایات قدیمی تر نیز بر این باورند که زرتشتیان اموات خود را بر روی صفحه ای که داخل این دخمه قرار داشت می گذاشتند و پس از یک روز به سراغ آن می رفتند اگر پرندگان چشم راست او را درآورده بودند، یعنی مرده اهل نیکی بوده بنابراین او را طبق آداب زرتشتیان از دخمه بیرون آورده و دفن می کردند اما اگر پرندگان چشم چپ او را در می آوردند، یعنی مرده انسان خوش کرداری نبوده بنابراین او را رها می کردند تا به طور کامل خوراک کرکسها شود.

البته این حکایت چندان به واقعیت نزدیک نیست اما اگر هم  اینگونه باشد، به نظر می رسد این روش مربوط به زمانهای بسیار دور بوده است.

بعد از اینکه "مانکجی لیمجی هاتریا" معروف به "مانکجی صاحب" به عنوان نماینده انجمن بهبودسازی وضعیت زرتشتیان در ایران در حدود 140 سال قبل و از طرف پارسیان بمبئی برای بهبود وضع اجتماعی و دینی زرتشتیان به ایران آمد، بعضی از دخمه‌ ها تعمیر و نوسازی و دخمه ‌های جدیدتری هم ساخته شدند که مدتی مورد استفاده قرار داشتند.

خیله های در معرض تخریب

بعدها در تهران از اواسط دهه 1310، در کرمان از دهه 1320 و در یزد از دهه 1340 به بعد دخمه تبدیل به آرامگاه شد و به کلی فراموش شد.

زرتشتیان در گذشته دور از آبادی، شهر و مکان مسکونی انسانها بر روی کوه‌ های نه چندان مرتفع فضایی را جسته و با رعایت آداب و رسوم مخصوص دینی، شالوده آن را ریخته و حصاری به دور آن بالا می ‌بردند که این حصار، دیوار مدور ضخیمی به شکل برج است که از مصالحی نسبتا محکم و با دوام ساخته می‌ شد و پلکانی زمین هموار را به درب دخمه ‌ها متصل می‌ کرد.

سطح داخلی دخمه به صورت پهنه گردی است که تمام آن با تخته سنگهای بزرگ مفروش شده و به قسمتهای مختلف تقسیم ‌بندی می شد.

این بناها که خیله نام دارد در فاصله میان قبرستان فعلی زرتشتیان و دخمه ها قرار دارد

این دخمه ها بخشهای مختلفی داشتند که نوار دایره انتهایی متصل به دیوار پیرامون دخمه، مخصوص مردها، نوار دایره‌ میانی بعد از قسمت مردها مخصوص زنهاست و نوار دایره داخلی بعد از زنها مخصوص کودکان است.

در مرکز دایره نیز چاه استودان یعنی استخوان دان است که که سنگ متحرکی به نام ارویس در ته آن چاه وجود دارد.

استودان یا وهنده عبارت است از چاهی در میان دخمه که به سنگ مفروش است و وقتی اجساد به وسیله مرغان لاشه ‌خور از گوشت و پوست تهی شده و تحت تاثیر آفتاب کاملا خشک می شدند، استخوانها را در آن چاه می‌ ریختند تا تبدیل به خاک شوند و اینجا بود که توانگر و درویش به گاه مرگ در ته این چاه یکسان می‌ شدند.

دخمه ها بر حسب نیاز و جمعیت شهرها و روستاهای زرتشتی بنا می شدند

دخمه‌ها را کلا یکسان می‌ ساختند، در و دیوار و سطح دخمه مشخصات و اندازه‌ های معینی نداشتند بلکه بر حسب نیاز و جمعیت شهرها و روستاهای زرتشتی ‌نشین بنا می‌ شدند.

نزدیکی دخمه حدود 150 تا200 متر ساختمان خشت و گلی محقری در دو طبقه و دارای چند اتاق برای انجام مراسم دینی بعد از فوت اشخاص ساخته شده بود.

تصویری از آب انبار دخمه زرتشتیان که بخشی از آن تخریب شده است

یکی از اتاقهای این ساختمان اختصاص به آتش ‌سوزها داشت و مخصوص آتش‌ سوزی بود.

کار آتش ‌سوزها که معمولا دو نفر بودند، عبارت بود از اینکه از روزی که جسد شخص فوت شده را به داخل دخمه می ‌بردند، مرسوم بود شبها (تا سه شب) آتش ‌سوزها در آن اتاق که یک پنجره مستقیما رو به دخمه داشت از سر شب تا صبح آتش بسوزانند و نور این آتش باید از همان پنجره به تمام دخمه بتابد.

روی دیوار دخمه سوراخ پنجره ‌مانند کوچکی وجود داشت که این سوراخ پنجره و پنجره اتاق آتش ‌سوزی و شعله ‌های آتش وسط اتاق می ‌بایست در یک امتداد باشند که نور شعله ‌های آتش از سر شب تا صبح به دخمه و داخل آن بتابد.

قطعا این رسم از آنجا سرچشمه می‌ گیرد که چون به اعتقاد زرتشتیان، روان شخص درگذشته تا سه شبانه ‌روز در اطراف و بالای سر جسد مرده در پرواز است، تا پس از شب سوم به آسمانها پرواز کند، این مراسم برگزار می‌ شد تا سه شب اول بعد از مرگ از تاریکی و تنهایی نترسد.

قبرستان فعلی زرتشتیان که در دامنه تپه قرار دارد و هم اکنون برای دفن مردگان زرتشتی مورد استفاده قرار می گیرد

از دیگر دخمه های استان تاریخی یزد نیز می ‌توان به دخمه چم در روستای چم در شهرستان تفت، دخمه فیروزآباد در شهرستان یزد و دخمه اردکان اشاره کرد.

آداب و رسوم یاد شده گرچه این روزها به دست فراموشی سپرده شده و دیگر اجرا نمی شود اما بناهایی که یادگارانی از هزاران سال پیش هستند، امروز تقریبا در آستانه تخریب کامل است.

آب انبار، اتاقهای مربوط به آتش سوزان و چند بنای دیگر که کاربری آن چندان مشخص نیست، امروز تقریبا به حالت متروکه و ویرانه درآمده است.

حضور گردشگران علاقمندی که بدون حضور راهنما از دخمه دیدن می کنند

دخمه زرتشتیان یزد از آنجا که حکایت جالب و البته پر رمز و رازی از آیین دفن مردگان در گذشته های دور را با خود به همراه دارد، برای بسیاری از گردشگرانی که به استان یزد سفر می کنند جذاب و جالب است اما این دخمه می رود تا به تدریج از فهرست آثار دیدنی یزد خارج شود.

در هیچ یک از ایام سال هیچ راهنمایی در این فضای باستانی وجود ندارد تا حکایت تاریخی این دخمه را برای مردم بازگو کند و عده ای با داستان پردازیهای خود مطالب ضد و نقیضی در این زمینه مطرح می کنند.

این فضا که خود از شهر دور است و تقریبا در حاشیه قرار گرفته، با بی توجهی مسئولان میراث فرهنگی در عزلت قرار گرفته و جاذبه گردشگری آن مورد غفلت واقع شده است.

---------------------

گزارش: نیره شفیعی پور

عکس: مسعود ساکی