آشنایی با برخی مساجد جامع/ مساجد جامع؛ نقاط عطف تاریخ شهرهای اسلامی

اصفهان

مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین ابنیه مذهبی ایران است. کاوشهای باستانشناسی حاکی از آن است که این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مرکز مذهبی مهم شهر بوده است. کشف یک ستون، با تزئینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تایید می‌کند.

درباره تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف نظرهایی وجود دارد ولی به نظر می رسد ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و در زمان عباسیان بوده که در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده‌است.

نکته جالب توجه در معماری این مسجد آنست که بخش‌های گوناگون آن در مدت  نزدیک به دوهزار سال شکل گرفته و طی این سالها همواره در حال مرمت و بازسازی بوده‌است که آخرین آنها بازسازی بخش تخریب شده بر اثر بمباران هواپیماهای عراقی در طول هشت سال جنگ ایران و عراق ‌است. مهمترین طرحهای توسعه در دوران آل بویه و صفویه صورت پذیرفته‌اند.

 شیراز

مسجد جامع عتیق کهنترین مسجد شیراز است که مسجد جمعه یا آدینه نیز نامیده می‌شود. بنای اولیه این مسجد در سال 281 هجری قمری در زمان عمرو لیث صفاری ساخته شده‌است.

بعدها شاه اسحق اینجو در سال 752 هجری قمری ساختمانی در میان مسجد بنا کرد که آنرا خدایخانه یا دارالمصحف می نامند و مکان نگهداری قرآن مجید و مکان تلاوت آن بوده‌است.

کتیبه سنگی آن از نمونه‌های ارزنده هنر خطاطی بشمار می‌رود. این کتیبه به خط "یحیی الجمالی الصوفی" خطاط نامدار زمان شاه اسحق نوشته شده و حاوی جملاتی در شأن قرآن مجید است.

این مسجد اولین هسته مذهبی در شهر شیراز است که جدا از عملکرد مذهبی نقش اجتماعی- سیاسی نیز داشته‌است و به همین دلیل دارای شش ورودی در اضلاع مختلف است که مهم‌رین آن ورودی ضلع شمالی است که در دوره صفویه بازسازی شد.

زنجان

مسجد و مدرسه جامع زنجان معروف به مسجد سید در قرن سیزدهم هجری قمری در دوره قاجاریه توسط یکی از پسران فتحعلی شاه قاجار به نام عبدالله میرزا دارا ساخته شد.

این مسجد در قلب بافت قدیمی شهر و در مکان مناسبی از نظر دسترسی قرار گرفته‌است و در دوره زندگانی بانی آن به نام‌های مسجد دارا، مسجد سید، مسجد سلطانی و مسجد جمعه نیز خوانده می‌شده ‌است. این مجموعه تاریخی که در شمار بزرگترین و زیباترین مساجد و مدارس دینی زنجان است، یکی از بناهای ارزشمند ساخته شده بر اساس طرح مساجد چهار ایوانی است.

ایوان‌های چهارگانه‌ای که در چهار ضلع مسجد به شکل قرینه قرار گرفته‌اند، بیش تر از هر چیزی در صحن مسجد، خودنمایی می‌کند. صحن این مسجد مانند سایر مساجد چهار ایوانی، به شکل مربع مستطیل است و 48 متر طول و 36 متر عرض دارد.

در گذشته وسط صحن مسجد یک واحد حوضی بوده که گرداگرد آن را به استثنای جلوی حجرات و شبستان‌ها، باغچه‌های پرگل و گیاه پوشانده بود که بعدها به دلایل نامعقولی از بین رفته‌است.

در ایوان‌های خاوری و باختری 16 حجره به طور قرینه و در جبهه شمالی نیز شش واحد حجره جهت طلاب علوم دینی ساخته شده ‌است. در سطوح ایوان‌های شمالی و جنوبی تزئیناتی مانند خط بنایی، کاشی معقلی و نگاره‌های گیاهی با تکنیک کاشی هفت رنگ، به سبک هنری دوره قاجار و بیشتر با استفاده از رنگ‌های سیاه و زرد به چشم می‌خورد.

نائین

نائین یکی از شهرهای استان اصفهان در مرکز ایران و شهری بسیار قدیمی است که قدمت آن را می‏توان به راحتی از مشاهده بنای بزرگ و کهن نارنج قلعه دریافت.

مسجد جامع نائین از لحاظ قدمت دومین مسجد پابرجا در ایران است. مسجد جامع یا مسجد علویان نائین مشهور ترین اثر تاریخی شهر بوده که در محله باب المسجد واقع است، گچ بریهای بدیع و چشم نواز در فضاهای داخلی این اثر را در شمار یکی از نفیس ترین مساجد ایران قرار داده است ، قدمت این بنا به اواخر قرن سوم یا اوایل قرن چهارم هجری می رسد، این مسجد دارای منبر و دری چوبی است که از شاهکارهای مسلم منبت کاری بوده و با توجه به تاریخ های حک شده بر روی آنها در قرن هشتم هجری به مجموعه اضافه شده است.

محراب مسجد جامع نائین را هم با گچبری تزئین کرده اند و در نقش آن از کثیر الاضلاعهای هشت ضلعی و اشکال هندسی ساده و گلهای مختلف استفاده شده است ریزه کاری زیاد در گچبری آن وجود ندارد ولی نقشها از زیبایی بی بهره نیستند و چون این گچبری عمیق کنده شده و از ظرافت عاری است چنین تصور می شود که محراب به دوره‌هایی که هنر گچبری اولین قدمهای خود را بر می داشت متعلق باشد.

خرمشهر

مسجد جامع خرمشهر از قدیم یکی از مراکز اصلی شهر خرمشهر بوده و حتی پس از پایان جنگ ایران و عراق و تخریب کامل شهر خرمشهر و بازسازی دوباره این مرکزیت را حفظ کرده است.

در مقابل این مسجد بازارچه بزرگی وجود دارد که اصناف گوناگون در آن به کسب و کار مشغول هستند. مسجد جامع خرمشهر نه قدمت چندانی دارد، نه معماری خاصی و نه حتی وسعت قابل ملاحظه‌ای. با این حال این مسجد جزو معروف‌ترین مسجدهای ایران است.

پس از آغاز جنگ ایران و عراق در 31 شهریور 1359 ، شهر خرمشهر به دلیل نزدیک بودن به مرز شلمچه، یکی از اولین نقاطی بود که مورد حمله ارتش بعثی عراق قرار گرفت. مدافعان این شهر که اغلب از مردم بومی و تعدادی دانشجو بودند، توانستند با حداقل امکانات نظامی به فرماندهی محمد جهان آرا که در آن زمان فرماندهی سپاه پاسداران خرمشهر را بر عهده داشت با سلاح‌های سبک خود و با استفاده از موقعیت آشنایی با منطقه، مدت 35 روز در مقابل ارتش عراق مقاومت کنند و سرانجام 4 آبان 1359 مدافعان شهر به خاطر فشار زیاد ارتش بعثی عراق و کمبود سلاح و تجهیزات مجبور به عقب نشینی از شهر شدند.

خرمشهر پس از 19 ماه اشغال توسط ارتش بعثی عراق، سوم خرداد 1361 با حمله نیروهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ارتش جمهوری اسلامی ایران و نیروی مقاومت بسیج، طی چهار مرحله عملیات نظامی با عنوان عملیات بیت المقدس، بازپس‌ گرفته شد.

مسجد جامع خرمشهر یکی از تنها ساختمانهایی بود که در این شهر، پس از بازپس گیری به صورت نیمه سالم باقی مانده بود و همچنین چون این مسجد در زمان مقاومت (قبل از اشغال) مرکز فرماندهی و تدارکات و گردهمایی مدافعان شهر بود، لقب نماد مقاومت را به خود گرفت که در حال حاضر نیز بین بازماندگان جنگ و علاقمندان به تاریخ جنگ ایران و عراق به همین عنوان شناخته می‌شود. 

روزی که خرمشهر آزاد شد، رزمندگان این پیروزی بزرگ را در مسجد جامع جشن گرفتند و مسجد بار دیگر به مرکز پشتیبانی جنگ و قلب شهر تبدیل شد. نقاشی‌های دیواری مسجد جامع خرمشهر، یکی دیگر از ویژگی‌های خاص این مسجد، کار ناصر پلنگی است نقاشی که تابلوی توحید در حسینه جماران اثر وی است.
 
ورامین

بناى مسجد جامع ورامین در زمان سلطنت سلطان محمد‌ خدا‌بنده آغاز مى‌شود. مدخل مسجد دروازه‌اى ورودى است که تشکیل ایوان را مى‌دهد که سرتاسر ضلع شمالى مسجد است و صحن مسجد حیاطى مستطیل شکل است وسط آن حوضى است که شبیه حوض‌هاى وسط قلعه‌هاى مسکونى و رباط‌‌ها است.

ایوان شبستان بلند و زیباى مسجد جامع داراى کتیبه‌هایى ارزشمند است کتیبه‌هاى سوره جمعه در متن و در حاشیه کتیبه‌هاى کوفى آن از نمونه‌هاى خوب کتیبه‌هاى گچبرى این عصر است. انواع طرح‌هاى اسلیمى و خط‌هاى عربى، کوفى و فارسى را دارا است.

در قسمت‌هاى سر در اصلی مسجد، در زیر قوس اصلى سر در مسجد، همچنین دو ستون تزیئنى که از دو طرف قوس تا بالا و رأس آن ادامه پیدا کرده و در سر در حرم نیز زیر قوس نیم گنبد کاشیکارى از پایه قوس تا رأس آن از دو طرف به طور کامل و همانند سردر اصلى مسجد وجود دارد.

بالاى محراب، تا گوشوارها هیچ کاشیکارى وجود ندارد؛ اما شگرف‌ترین گچبرى‌هاى این مسجد در بالا و اطراف محراب مسجد وجود دارد. این گچبرى‌ها با نقش‌هاى اسلیمى گل و بوته به شکل برجسته و کاملا زیبایى ایجاد شده‌اند پیچیدگى این طرح‌ها به قدرى است که انسان به راحتى نمى‌تواند باور کند که قدرت دست یک هنرمند خالق آن بوده است.

تبریز

مسجد جامع تبریز یکی از بناهای تاریخی شهر تبریز است. این مسجد که در کتاب‌های تاریخی از آن به‌عنوان "جامع کبیری" نیز نام برده شده، از ابتدای تأسیس مسجد جامع شهر تبریز بوده و بازار تبریز، گرداگرد آن شکل گرفته‌است. مسجد جامع تبریز مربوط به دوره سلجوقیان تا دوره قاجار است و در تبریز، خیابان شهید مطهری واقع شده و این اثر در سال 1310 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

 قدیمی‌ترین بخش این مسجد شبستان وسیعی است از طاق و گنبدهایی برفراز ستون‌های هشت‌گوش آجری که زینت‌بخش آن گچبری‌های ظریف و هنرمندانه دوره روادیان (مقارن سلجوقیان) است. مسجد جامع در دوره ایلخانان مغول مورد توجه و تعمیر بوده و بخش‌هایی به آن افزوده شده‌است. محراب رفیع گچبری شده، یادگار آن دوره است.

در دوره حکومت آق‌قویونلویان در آذربایجان گنبدی رفیع مزین به انواع کاشیکاری‌های معرق در بخش شمالی آن احداث شده که هنوز هم پایه‌ها و گوشه‌هایی از کاشی‌کاری‌های آن باقیمانده است. این مسجد از آثار مهم دوره قاجاریه است.

یزد

مسجد جامع یزد به مثابه ایوانی در دل کویر است که در طول 100 سال و سه دوره بنا شده است. پایه‌های اصلی مسجد را ساسانیان ساخته اند و بنای فعلی مسجد، از لحاظ شیوه معماری متعلق به دو دوره موسوم به آذری دانسته‌اند. بنای گنبد خانه متعلق به دوره ایلخانی و سر در رفیع مسجد را متعلق به زمان شاهرخ و دوره تیموری دانسته‌اند. این بنا از لحاظ خوابیدگی گنبد، سردر رفیع و بلند و همچنین کاشیکاری زیبا و منحصربفرد، شهرت دارد.

مسجد دارای شش ورودی است که در اضلاع مختلف بنا واقع شده اند. ورودی اصلی که در ضلع شرقی مسجد واقع شده دارای سردر رفیع و نیز کتیبه های کاشی معرق است و دو مناره نیز بر آن استوار شده است. این سردر زیبا در زمان شاهرخ تیموری به بنا اضافه شده و بر آن تزئینات و کاشی معرق با نقوش گره چینی و اسلیمی کار شده است. بخش اعظم این آثار به مرور زمان تخریب شد .

زیباترین بخش بنا را می توان مجموعه ایوان و گنبدخانه و فضاهای پیرامون آن نامید. نمای ایوان رفیع با مجموعه ای از زیباترین تزئینات کاشی معرق و با نقوش اسلیمی و گیاهی و نیز گره چینی پوشانده شده این تزئینات همراه با آجرهای ضربی و نقوش معقلی و کتیبه های کاشی معرق و کوفی بنایی مجموعه ای بدیع و خیره کننده آفریده اند که تحسین هر بیننده ای را بر می انگیزد.

نیشابور

مسجد جامع نیشابور یکی از مساجد قدیمی و مهم خراسان در شهر نیشابور، در خیابان امام خمینی (نیشابور) است. این مسجد یکی از بناهای با ارزش دوره تیموری است که به سال 899 هجری 1493 میلادی توسط پهلوان علی کرخی فرزند بایزید کرخی ساخته شده و اکنون محل برگزاری نماز جمعه نیشابور نیز است.

این مسجد چهار ایوانی دارای 3 مدخل و بدون مناره و گنبد است که در سمت شمال، شرق و غرب مسجد قرار دارند و مسجد را به محلات قدیمی شهر ارتباط می دهند . بر روی دو پایه ایوان ورودی مسجد دو قطعه سنگ دارای کتیبه با تاریخ 1021 هجری قمری نصب شده است . این اثر در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

قزوین

مسجد جامع قزوین یا مسجد جامع کبیر از بزرگ‌ترین مساجد ایران و به سبک چهار ایوانی است. این مسجد در شهر قزوین قرار دارد. آثار معماری چند دوره در این بنا مشاهده می شود و قدیمی‌ترین بخش آن متعلق به قرون اولیه اسلامی است.

ایوان‌ها در دوره صفویه ساخته شده اما ایوان شرقی در دوره قاجار بازسازی شده است. کتیبه‌هایی به 5 ردیف نیز به خط کوفی گلدار، نسخ و ثلث در این مکان دیده می‌شود.

قشم

بزرگ ترین و قدیمی ترین مسجد شهر قشم ، مسجد جامع این جزیره است که  در سال 1202 هجری قمری ساخته شده و گفته شده از آثار صوغیه همسر حاکم وقت است. طرح شبستان مسجد مستطیلی شکل است و در وسط آن ، در دو ردیف، شانزده ستون تعبیه شده است.

داخل مسجد در جهت طولی از هفت دهانه، و در جهت عرضی از چهار دهانه فرش انداز شکل گرفته است و محراب آن در وسط دیوار طولی جنوبی قرار دارد. پوشش سقف به کمک دیوارهای دو طرفی و قوس های تیزه داز روی ستون های شانزده گانه استوار شده است.

‏در حال حاضر نیز، در این مسجد به طور مرتب، در روزهای جمعه، نمازهای جمعه و در اعیاد، مراسم مذهبی برگزار می شود.