به فعلیت رسیدن عقل در فضای پیشرفته بیشتر است

به گزارش خبرگزاری مهر، حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی در نشست علمی قرآنی در پاسخ به این سئوال که در قرآن کریم مراد از عقل انسان، عقل فردی یا جمعی است، گفت: عقل از حیث وجود فردی است نه جمعی، و عقل جمعی برآیندی است از ضیممه‌شدن عقل‌ها به یکدیگر در فضای جامعه و علم .

وی گفت: عقل به عنوان یک امکان ناقص نیست، عمل عقل است که به نقص متصف می‌شود.

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی با اشاره به اهمیت استفاده از عقل جمعی گفت: عقل جمعی با اراده ایجاد می‌شود، از این رو باید استفاده از عقل جمعی، تبادل نظر و مشاوره به صورت جدی مورد توجه قرار گیرد.

وی ادامه داد: عقل اصولا و از نظر وجودی فردی بوده و نمی‌تواند جمعی باشد؛ به این معنا که اگرچه همه انسان‌ها در اینکه دارای عقل هستند، مشترکند، ولی عقل هر فرد در عالم عینیت و خارج غیر از عقل دیگری است؛ به تعبیر دیگر عقل را نباید وجود واحدی انگاشت که بخشی از آن را به شما داده‌اند و بخشی را به دیگری، و بخش سومی را به سومی و... از این رو عقل‌ها از حیث وجودی فردی هستند.

مبلغی ادامه داد: در عین حال که عقل فردی است، مقوله عقل جمعی نیز درست است ولی به معنای برآیندی از کنار هم نشستن عقل‌های فردی انسان‌هاست.

وی در توضیح این مطلب گفت: عقل‌های فردی که کارکردهایی را در راستای کشف حقیقت‌ها یا واقعیت‌ها دارند، در صورت ضمیمه‌شدن به هم، روندی نیرومند را در "عمل کشف" شکل می‌دهند این روند با افزایش برقراری مناسبات و ارتباطات فیمابین مکشوفات، عقل‌ها را به سمت دستیابی به نتائج تضمین شده‌تر و مطمئن‌تر به پیش می‌برد.

انواع شکل دهی به عقل جمعی

رئیس مرکز تحقیقات مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه شکل دهی به عقل جمعی به دو صورت انجام می‌شود، بیان داشت: یکی آنکه انسان‌هایی کنار هم قرار گرفته در یک جامعه، خود به خود عقل‌هایشان در روند ضمیمه‌شدن قرار گیرد و به شکل گیری یک عقل جمعی منجر شوند. و دیگر اینکه انسان‌هایی به صورت ارادی عقل‌های خود را به منظور تقویت هم و دستیابی به نتیجه‌ای در یک مسئله یا یک حوزه به هم ضمیمه کنند. طبیعی است در این صورت نتیجه جمعی به دست می‌آید و چنین تلاشی را تبادل نظر می‌نامند.

وی افزود: یکی از خاستگاه‌ها و جایگاه‌های عقل جمعی علوم هستند، زیرا در فضای علم به دخالت و توافق جمع نیاز است.
به گفته رئیس مرکز تحقیقات مجلس شورای اسلامی، فرهنگ و آداب از جمله کارکردهای عقل جمعی است.

به فعلیت رسیدن عقل در یک فضای پیشرفته بیشتر است

وی در پاسخ به این سئوال که آیا عقل انسان‌ها ذاتا نقصان دارد و عقل جمعی آن را برطرف می‌کند؟ تصریح کرد: عقل یک قوه است و باید به فعلیت برسد و به فعلیت رسیدن آن، هم ذو انواع است و هم ذومراتب؛ یعنی ممکن است در جهتی به فعلیت برسد و در جهت دیگری به فعلیت نرسد، در یک جهت که به فعلیت می‌رسد به مرتبتی از فعلیت برسد و به مرتبتی نرسد. از این رو نقصان وجود دارد ولی این نقصان به لحاظ خود عقل به عنوان یک امکان نیست است؛ چراکه عقل از حیث توانایی و قوه بودن، نقطه اوج است که حتی ملائکه هم آن را ندارند؛ بلکه نقصان عقل، نقصانی است که مربوط به مرحله به فعلیت رسیدن آن است.

استاد برجسته حوزه علمیه قم اظهار داشت: آنچه در به فعلیت رسیدن عقل موثر است بخشی از آن به تلاشی مربوط می‌شود که فرد برای اعمال این عقل و یا برای کسب آموخته‌ها باید داشته باشد و بخشی از آن به محیط بر می‌گردد، به این معنا که عقل شما در اثر تلاش مضاعف یا قرارداشتن در یک فضای پیشرفته به فعلیت بیشتری می‌رسد.

وی با ذکر نمونه‌ای گفت: فردی که در یک جامعه کوچک و محدود و به دور از دسترس علم قرار دارد، ممکن است به فعلیت رسیدن عقل او، در مرتبه پائین‌تری صورت گیرد، از این رو نقص و کاستی عقل به روند فعلیت یابی عقل، مرتبه‌های به فعلیت رسیدن آن، تجربه‌ها و جهت‌هایی که در این به فعلیت رسیدن پیدا می‌کند و به اطلاعاتی که انسان باید برای به فعلیت‌رساندن عقل خود بیاموزد، باز می‌گردد.

وی ادامه داد: گاهی برخی قدرت تعقل بیشتر یا قدرت تعقل پائین‌تر دارند، باید دید که این فراتربودن قدرت تعقل، به تفاوت عقل‌ها باز می‌گردد، یا به قدرت تعقل به عنوان عمل عقل، شاید جواب درست این باشد که تفاوت میان عقل‌ها وجود دارد. اگر اولی درست باشد معنای این حرف که عقل کل، عقل پیامبر(ص) است، این است که چون خدای سبحان همه اطلاعات را به او داده، او دیگر نقصی ندارد؛ ولی عقل او همان عقل سایرین است به دلیل برخورداری از اطلاعات ماورایی کامل شده است. بر اساس دوم افزون بر اینکه اطلاعات ماورایی دارد، درجه تعقل هم خیلی بالا است، یعنی ذاتا یک عقل متمایزی است.

انبیاء آمده‌اند تا عقل بکار گرفته شود

رئیس مرکز تحقیقات مجلس شورای اسلامی در پاسخ به سئوال دیگری مبنی بر اینکه آیا عقل نمی‌تواند بی‌نیازکننده انسان از وحی باشد؟ گفت: عقل یک امکان وجودی است که به انسان داده شده است اگر این امکانی بودن عقل را بپذیریم ( به تعبیر دیگر وقتی سخن از امکانی بودن عقل به میان می آید) پای استفاده از این امکان نیز به میان می‌آید. این استفاده همان چیزی است که در قرآن و نیز لغت و عرف از آن به "تعقل" یاد شده است. تعقل یعنی بکارگیری عقل و استفاده از آن، و بکارگیری عقل یعنی بکارگیری یک امکان خاص. در مقابل، عقل ملائکه عقل بکارگیری نیست، ظاهر، باطن و اول و آخر همین است، از این رو برای انسان یک امکان است و چون امکان است مرحله بکارگیری است.

وی ادامه داد: اگر پای بکارگیری به میان آمد( یعنی تعقل) باید بپذیریم که تعقل، متعلق دارد؛ یعنی تعقل نسبت به امری در یک مسئله و موضوع تحقق می‌یابد و وقتی پای متعلق تعقل به میان آمد، شما ملائکه نیستید که همه مسائل در نزدتان حاضر باشد؛ بلکه توجه یافتن به یک مسئله و تعقل کردن در آن گاهی تصادفی است، گاهی فطرتان به شما می‌گوید و عقل می‌کنید، و گاه و گاه. بنابراین پیش آوردن مسائل برای تعقل مثل خود عقل نیست که حاضر و موجود باشد؛ بلکه گاه به شکل تصادفی است، گاه به عقل عرضه می‌شود و گاه به شکل مواجهه درونی است؛ مواجهه درونی همان فطرت است.

مبلغی اظهار داشت: انسان در ندای فطرت در مورد خداوند تعقل می‌کند و یا تصادفا به مدرسه خاصی می‌رود و یا در کوچه و بازار به چیزی برخورد می‌کند و آن را مایه تعقل قرار می‌دهد، اما مصداق دیگری به نام عرضه کردن است.

رئیس مرکز اسلامی تحقیقات مجلس شورای اسلامی گفت: این عرضه کردن از طرف انبیا صورت می‌گیرد، بنابراین باید انبیا و وحی باشند که عرضه کنند. از این جهت به وحی نیازمند است.

وی اظهار داشت: نیاز به وحی از آن جهت است که وحی صورت مسئله و دستور تعقل به عقل می‌دهد، ولی آنچه که در نهایت باید بکار گرفته شود تعقل است، از این رو خداوند می‌فرماید: افلا تعقلون. معلوم می‌شود آنها هم آمده‌اند تا عقل بکار گرفته شود.