مقصود از قواعد فهم حديث ضوابطى كلى است كه بايد در فهم حديث رعايت شود تا به فهمى صحيح از سنّت معصومان(عليهم السلام)نايل شويم. اين قواعد عبارتند از:
1. دست يابى به متنى منقّح از حديث : احتمال راه يابى خطا در نوشتار امرى بديهى است. مكتوبات روايى نيز از اين امر مستثنا نيستند. روشن است كه اگر حتى حرفى در حديث، نادرست ثبت شود مخل فهم حديث خواهد بود و فهم مقصود صاحب سخن را با مشكل مواجه خواهد كرد و يا مسير فهم را منحرف خواهد نمود. مرحوم معزّى اين امر را اولين قدم براى فهم حديث معرفى مى نمايد و مى گويد: «الجهةُ الاولى التأمُّل في متنِ الخبرِ و انّه صحيح اَو وَقعَ فيه تَصحيفٌ اِمّا فى الكتابه اَو فى القرائه فَقد ثَبت وقوعُ بعضِ ذلكَ في مواضعَ منه» ؛ نكته اول در فهم حديث، درنگ در متن خبر است به اين منظور كه معلوم شود متن خبر صحيح است يا خطايى در املا يا در خواندن آن رخ داده است.
به سبب دست به دست شدن كتاب هاى روايى و نسخه بردارى از نسخه هاى ديگر و درهم ريختگى برخى خط ها و ناخوانا بودن برخى ديگر و استنساخ كتاب ها توسط افراد ناآشنا به دانش حديث و عوامل بسيار ديگر، درصد راه يابى خطا به متون روايى به ميزان قابل توجهى افزايش مى يابد. اصل عدم خطا در اين گونه موارد، كاربرد چندانى ندارد؛ زيرا اين اصل تعمّد بر اين امر را منتفى مى سازد و نافى بروز اين پديده به صورت ناآگاهانه نيست. علاوه بر اين، چنان كه برخى بزرگان گفته اند: اين نكته امرى قابل تجربه است. خوب است خودمان قلم به دست بگيريم و با دقت تمام به استنساخ يك برگه اقدام كنيم و بعد با اصل مقابله نماييم و به تغييرات پيش آمده وقوف يابيم و به اين نكته توجه داشته باشيم كه امكانات تأثيرگذار بر صحّت استنساخ و امور جانبى آن به مراتب براى ما بيش از پيشينيان فراهم هستند. بنابراين، براى هموار شدن مسير فهم روايت، بايد از صحّت متنى كه در اختيار داريم اطمينان حاصل كنيم. براى روشن شدن مقصود، به اين مثال توجه نماييد: در سفينة البحار با اين روايت روبه رو مى شويم: «قال الطبرسى: قال الباقر(عليه السلام): لم تُستشفَ النساءُ بمثلِ الرّطبِ اِنّ اللّهَ تعالى اطَعَمهُ مريم في نفاسه»؛ چيزى مانند خرما مايه شفاى زنان نيست؛ زيرا خداوند در ايّام زايمان، مريم را از اين ميوه بهره مند كرد. به نظر مى رسد فهم اين متن از حديث با قدرى مشكل همراه باشد كه اين امر با مراجعه به نقل ديگر اين روايت بر طرف خواهد شد. در منبعى كه سفينة البحار از آن نقل كرده چنين آمده است: «لم تُستشفَ النفساءُ بمثلِ الرّطبِ» روشن است كه فهم اين متن، روان است و كمتر نيازمند توجيه و تفسير خواهد بود.
دستيابى به متن منقّح حديث، از چند طريق امكان پذير مى باشد : 1. مراجعه به نسخه هاى ديگر، خطى يا غير خطى، منبعى كه روايت موردنظر در آن آمده است. در اين مرحله، نبايد از اختلاف نسخه و تحريف برخى از آنها غافل بود؛ 2. مراجعه به منابع ديگرى كه ممكن است اين حديث را نقل كرده باشند؛ چنان كه ما با مراجعه به كتاب وسائل الشيعه و دعائم الاسلام و جعفريات به متنى منقح از اين حديث دست يافتيم. شرح هاى نگارش يافته درباره احاديث نيز در اين زمره مى گنجند. مراجعه به منابع روايى اهل سنّت مكمّل اين راه است ؛ زيرا بخش قابل توجهى از رواياتى كه در جوامع روايى ما موجود است در جوامع روايى ايشان نيز آمده است.
2. تجزيه كلمات حديث : پس از دست يابى به متن منقّحِ حديث، نوبت آن مى رسد كه اجزاى تشكيل دهنده حديث شناخته شود و ساختار صرفى كلمات معين گردد و معلوم شود كدام كلمه فعل و كدام اسم و ... است و ويژگى هاى هر يك معلوم گردد. بر آشنايان با زبان عرب ظرافت اين مرحله بسيار واضح است. اين مرحله از حسّاس ترين و تأثيرگذارترين مراحل فهم حديث است و لغزش در آن، فهم را با آسيبى جدّى مواجه خواهد نمود. به اين مثال توجه كنيد: در تفسير صافى از امام على(عليه السلام)روايت شده است: «ما مِن آية الاّ و لها اربعةُ معان: ظاهرٌ و باطنٌ و حدٌّ و مطلعٌ...» مرحوم علّامه طباطبائى درباره كلمه آخر دو احتمال مطرح مى نمايند: «و المطلعُ اِمّا بِضَمِّ الميمِ و تشديدِ الطّاءِ و فتحِ اللام; اسمُ مكان منَ الاِطِّلاع; او بفتح الميم و اللام و سكون الطاء اسمُ مكان مِن الطلوع . روشن است كه تجزيه جمله بر اساس هر احتمال معنا را دگرگون خواهد كرد.
3. فهم مفردات كلام : پس از شناخت اجزاى كلام و تبيين ساختار صرفى آن، ضرورى است كه معناى استعمالى تك تك اجزا مشخص و معلوم گردد. مرحوم معزّى دزفولى در اين باره مى فرمايد : تحقيق در معانى مفرداتى كه در كتاب و سنّت آمده ضرورى است. چه بسا در اين مرحله، به علت وجود اشتراك لفظى و پنهان بودن قرينه تعيين يكى از اطراف محتمَل يا نزديك بودن ريشه لغات به يكديگر يا يافت نشدن لفظ مورد نظر در برخى منابع لغوى يا به علت تفاوت كاربرد يك كلمه در استعمالات لغوى و قرآنى، حديثى و نظاير آن مشكلات و ابهاماتى رخ دهد.
در طى اين مرحله، بايد به چند نكته توجه نمود : (الف) از اعتماد و استناد به مرتكزات ذهنى خويش پرهيز كنيم. همه كسانى كه با زبانى آشنا هستند متناسب با ميزان كار و ممارست ايشان با آن زبان، داراى مخزنى از لغات مى شوند. اما هيچ استبعاد ندارد كه يك واژه داراى معانى ديگرى غير از آنچه ما در ذهن خود داريم باشد. اين احتمال جز با مراجعه جدّى به منابع مورد نياز از بين نمى رود؛ (ب) به دليل آن كه از يك سو، اهل لغت و فرهنگ نويسان معانى واژگان عصر خود را منعكس مى كنند و از سوى ديگر، احتمال تغيير معانى كلمات وجود دارد، ضرورى است حديث پژوهان حتى المقدور از منابع معاصر با زمان معصومان(ع)و مؤلّفان جوامع حديثى استفاده كنند. واژگان متعددى هستند كه در طول زمان، معنايى ديگر يافته اند. براى نمونه، مى توان از واژه هاى برص، تأويل، اعراب، حكمت، فقه و مانند آن نام برد؛ (ج) براى فهم صحيح معناى لغت، بايد در ريشه يابى كلمات بسيار دقت نمود؛ زيرا اين تفاوت ها در فهم معنا بسيار تاثيرگذارند؛ مثلا، در حديثى امام صادق(ع) درباره يكى از غلات به صحابى خود توصيه مى فرمايد : «لا تساوروه.» اين كلمه ممكن است معتل العين باشد و از «سار يسور سَوْر» ـ به فتح سين و سكون واو ـ مشتق شده باشد كه به معناى دشمنى كردن و رو در روى يكديگر در آمدن است كه در اين صورت، نمى توان نجاست غلات را از اين سخن استنباط نمود، و ممكن است مهموز العين باشد و از «سأر يسأر سُؤْر» ـ بضم سين و سكون همزه ـ به معناى باقى مانده طعام باشد. هريك از تشخيص ها، مفاد روايت را به كلى تغيير مى دهد.علاوه بر اين، بايد به حركات حروف يك كلمه عنايت داشت؛ زيرا چه بسا تغيير حركت يك واژه در عين الفعل آن ـ در ماضى يا مضارع ـ معنايى ديگر را افاده كند. چه بسا يك كلمه، مشترك بين چند صيغه باشد; مثلا، واژه «طعام» ممكن است اسم باشد به معناى خوردنى كه در آيه شريفه آمده است : (الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ حِلٌّ لَّكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَّهُمْ ...)(مائده: 5) همين واژه ممكن است مصدر باشد به معناى خوردن كه در آيه (أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَطَعَامُهُ)(مائده: 96) چنين استعمال شده است و يا به معناى اطعام، يعنى معناى متعدى داشته باشد؛ چنان كه در آيه (وَلاَ يَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ)(ماعون: 3) به اين معنا آمده است. تفاوت معنايى هر يك از احتمال هاى مذكور واضح است كه ضرورت توجه به احتمالات را دو چندان مى كند ؛ (د) به الفاظ مشترك به كار رفته در حديث توجه داشته باشيم و با عنايت به همه معانى احتمالى با حديث مواجه شويم؛ مثلا، واژه «اختلاف» مشترك لفظى بين دو معناست: عدم موافقت، و رفت و آمد. هنگامى كه حديث «اختلافُ امّتى رحمة» را مى شنويم، ذهن ما به معناى رايج اختلاف، يعنى عدم موافقت سبقت مى گيرد، و حال آنكه ممكن است ـ چنان كه در روايت آمده ـ معناى دوم آن موردنظر باشد. از امام(ع )سوال شد كه برخى از پيامبر(صلى الله عليه وآله)نقل مى كنند كه اختلاف امّت من رحمت است. امام(ع ) نيز اين سخن را تصديق فرمود. راوى نتيجه گرفت : بنابراين، اتحاد و اتفاق آن ها عذاب است. امام فرمود: «لَيسَ حيثُ تذهبُ و ذَهبوا اِنَّما ارادَ قولَ اللّه ـ عزّ و جلّ: (فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَة مِنْهُمْ طَآئِفَةٌ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِى الدِّينِ وَلِيُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ)(توبه: 122) "فاَمرهم اَن يَنفروا اِلَى رسولِ الله(صلى الله عليه وآله)و يختلفوا اليه فيعلّموا ثُمَّ يَرجعوا الى قومهم فيفعلِّموهم. انِمّا ارادَ اختلافهم مِن البلدانِ لاَ اختلافاً فى دينِ اللّهِ اِنّما الدّينُ واحدٌ. امام فهم سائل را تخطئه فرمود و او را متوجه ساخت كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) از «اختلاف» معنايى مساوى با «نفر» اراده فرموده و مراد تردّد و رفت و آمد براى فهم دين است، نه اختلاف و ناهماهنگى در دين خدا؛سپس تأكيد نمود كه دين يك چيز بيش نيست.
يكى از راه هايى كه براى پشت سر گذاشتن موفقيت آميز اين مرحله مفيد است، مراجعه به كتب غريب الحديث است. در اين موضوع، كتاب هاى متعددى نگاشته شده اند كه يكى از بهترين آن ها كتاب النهاية فى غريب الحديث تأليف ابن اثير است كه در بردارنده تجارب و دست رنج افراد برجسته و صاحب نظران پيش از او در اين عرصه مى باشد. چنان كه پيشتر ذكر شد، دستيابى به مفاهيم و معانى استعمالى زمان صدور حديث، بسيار اهميت دارد و بايد از تطوّرات و تغييرات پيش آمده در طول زمان بر حذر بود. براى دستيابى به اين منظور، تأمّل در مكتوبات نگاشته شده در زمان معصومان(ع ) و يا نزديك به زمان ايشان بسيار راهگشاست.
4. تركيب جملات حديث : در اين مرحله، لازم است ساختار جمله از نظر نحوى معلوم گردد: مثلا، معلوم شود كدام مبتدا و كدام خبر مى باشد. اين مرحله نيز مانند مراحل قبل، در فهم حديث نقش شايان توجهى دارد; زيرا بدون تشخيص فاعل از مفعول يا مبتدا از خبر فهم حديث ميسور نيست. با پشت سر گذاشتن مراحل مزبور مى توان گفت محقق به مفاد استعمالى حديث دست يافته است، اما ممكن است به مراد معصوم دست نيافته باشد؛ زيرا بين مفاد استعمالى كلام و مراد متكلّم تلازمى وجود ندارد. ممكن است متكلّم به عللى معنايى غير از مفاد استعمالى كلام خود اراده كرده باشد؛ مانند بيان كلام به صورت مطلق و اراده خاص از آن يا آوردن قرينه در جايى ديگر و نيز بيان مطلق و اراده مقيّد و نيز بيان تقّيه اى كه از قراين حاليه و شواهد ديگر استفاده مى شود. با وجود احتمال مزبور، اين سوال خودنمايى مى كند كه چگونه مى توان مراد از حديث را كشف كرد. براى اين منظور نيز قواعدى وجود دارند كه مهم ترين آن ها عبارتند از:
(الف ) : اطمينان از جهت صدور روايت : به دليل آن كه شيعه در بيشتر دوران حيات خود با مخالفان سرسختى مواجه بود، براى ادامه حيات، ناگزير از پنهان كارى و بهره گيرى از روش «تقّيه» بود. چه بسيار مواردى كه امامان(ع)به علل شرايط نامساعد اجتماعى، بيان حكم واقعى را به صلاح خود و جامعه شيعى نمي دانستند و به ناچار، حكمى ديگر بيان مى داشتند. مفاد استعمالى رواياتى كه حاكى از چنين احكامى است، نمى تواند بيانگر مراد امام(ع )باشد.
(ب) توجه به قراين كلامى : طبيعى است كه متكلّم مراد خود را با برخى قراين متصل يا منفصل به اطلاع شنونده برساند. روشن است غفلت از اين قراين و اخذ معناى اوليه سخن، شخص را از مراد متكلّم دور مى كند. قراين متصل و منفصل شايع در كلام داراى انواع و اقسام بسيارى است. از جمله اين قراين مى توان به آيات، سخن ديگر معصومان، اشعار، ضرب المثل ها و امورى از اين قبيل كه براى استشهاد يا تبيين كلام به آن ها استشهاد مى گردد، نام برد. توجه به مفاد قراين در دست يابى به مراد متكلّم بسيار تاثيرگذار است. به يك نمونه از نهج البلاغه توجه نماييد : امام على(ع )در پاسخ به نامه معاويه نوشتند: اما بعد، نامه ات را دريافت كردم كه در آن گزينش محمّد را- كه درود خدا بر او و بر خاندانش باد- از سوى خدا براى دينش يادآور شده بودى. نيز اين نكته را كه خداوند به وسيله كسانى كه به يارى او برخاستند تأييدش كرد. راستى، روزگار امروز از تو چه به نمايش گذاشته كه تو تازه آهنگ با خبر كردن ما را از آزمون الهى و نعمتى كه با بعثت پيامبر ارزانى مان داشته، ساز كرده اى؟ در اين خصوص، داستانت، داستان كسى را ماند كه خرما به خطّه هَجَر برد و استاد خويش را به هماوردى خواند!»امام على(ع ) براى ابراز مقصود خود، در پايان قسمتى كه نقل شد، از ضرب المثل سود جسته اند. تأمّل در اين مثل راه مناسبى براى دست يابى به مراد آن حضرت است. خواننده فارسى زبان هنگامى به وضوح فرمايش امام را درك مى كند كه بتواند به مقصود اين ضرب المثل برسد. در غير اين صورت، او دركى شفّاف از سخن امام نخواهد داشت. اگر او بداند كه خرما به خطّه هَجَر بردن معادل ضرب المثل فارسى «زيره به كرمان بردن است» آن گاه جان كلام امام(ع) را دريافت كرده است. اين نكته درباره آيات، احاديث و اشعار به كار رفته در كلام امامان(عليهم السلام)نيز جريان دارد.
5. توجه به صناعات ادبى بكار رفته در حديث : رهبران الهى با به كارگيرى زبان متعارف، با مردم به تفهيم و تفاهم مى پرداختند و مانند ديگران در مواردى از كنايه، مجاز و ديگر صناعات ادبى بهره مى گرفتند. براى دست يابى به مراد ايشان، تشخيص اين امور بسيار ضرورى است. به اين نمونه توجه كنيد : از امام باقر(عليه السلام) سوال شد : نظر شما درباره مردى كه وضو گرفته و از كنيز خود خواسته است تا دست او را بگيرد و او را به مسجد برساند، چيست؟ زيرا برخى از مردمان تصور مى كنند كه در اينجا لمس صورت گرفته - و به استناد اين كه در قرآن شريف «لمس نساء» از نواقض طهارت بيان شده وضوى چنين فردى باطل است - امام(ع ) فرمودند : نه، به خدا قسم چنين نيست و من خود گاهى چنين مى كنم و مراد از « اَو لامستم النساءَ» اين نيست، بلكه مراد آميزش با زنان است. ناتوانى فرد از تشخيص كنايه و مجازى بودن سخن و اخذ معناى حقيقى، موجب دورى از مراد خداوند متعال شده است.
6. گردآورى روايات همگون يا تشكيل خانواده حديثى : براى نزديك شدن به مراد امام(ع ) بايد روايات مربوط به يك مسئله را در كنار هم قرار داد و با استفاده از مجموع آن ها به مراد امام(ع ) دست يافت. چنان كه فقها در استنباط احكام اين كار را انجام مى دهند. جوامع روايى فقهى ما مانند اصول كافى، تهذيب، وسائل الشيعه و كتاب هايى از اين قبيل با همين انگيزه و براى هموار ساختن دست يابى به احاديث همگون تأليف شده است. اين كار در حجمى كمتر درباره روايات غير فقهى در كتاب اصول كافى و وافى و بحارالانوار و مكارم الاخلاق و برخى از كتاب هاى شيخ صدوق و كتاب هاى پيشين انجام شده است. در دوران معاصر نيز كتاب هاى الحياة و ميزان الحكمة با همين انگيزه تأليف شده اند، گرچه در اين باره، جاى كار بيشتر همچنان باقى است.
7. توجه به روايات متقابل : از باب « تُعرف الاشياء باَضداده» در دستيابى به مراد معصومان(ع ) مى توان از روايات متقابل هر باب كمك گرفت ؛ زيرا اين دو سخن از يك شخصيت حقوقى صادر شده است. يكى از محققان در اين باره مى گويد: «حوزه معنايى هر مفهوم با مفهوم مقابل آن تحديد، و در بسيارى از موارد تعريف و تبيين مى شود. ... هر يك از دو مفهوم متقابل به منزله قيدى بزرگ براى ديگرى است كه توجه نكردن بدان، همان اشكالى را پديد مى آورد كه در درون يك خانواده حديث پيش مى آورد و حكم مقيّد شده را به سبب نديدن قيد، مطلق و حكم خاص را عام مى پنداريم. ... در ميان متقدّمان، كلينى در سامان دادن كتاب «عقل و جهل» و «ايمان و كفر»، كافى از اين روش سود جسته است و در عصر حاضر، مى توان به دو كتاب ميزان الحكمة و الحياة اشاره كرد» .
8. تأمّل در جايگاه علمى سائل : يكى از راه هاى دستيابى به مراد معصوم(ع ) توجه به شأن و منزلت مخاطب كلام است. به اين روايت توجه كنيد: «عن على بن جعفر، عن موسى بن جعفر(عليه السلام): قال: سالتُه عَن بِئر ماء وَقَع فيه زنبيلٌ مِن عَذرة رطبة اَو يابسة او مِن سرقين اَيصلُح الوضوءُ منها؟ قال: لا بأسَ.» در اين روايت «عَذَره» اطلاق دارد و شامل فضولات حيوان حرام گوشت و حلال گوشت مى شود. اما جناب شيخ بهائى در ذيل اين روايت، به استناد اينكه على بن جعفر خود فقيه است و سؤال از سرگين طاهر با شأن و مرتبه او سازگار نيست، سؤال و جواب مطرح شده در روايت را ناظر به سرگين حيوان حرام گوشت مى داند.
9. تأمّل در شأن صدور حديث : در مواردى، كلمات و جملاتى همانند، به دليل پيش زمينه گوناگون، معانى متفاوتى القا مى كنند. توجه به اين پيش زمينه ها، كه در مباحث حديث، آن را با عنوان «شأن صدور» مى شناسيم، نقشى اساسى در دست يابى به مراد متكلّم ايفا مى كنند. حديث معروف «الجارُ ثُمّ الدارُ» در جوامع روايى با دو شأن صدور متفاوت نقل شده است.در يك مورد، چنين نقل شده است: «... امام حسن(عليه السلام)مى فرمايد : شب آدينه اى مادرم فاطمه(عليها السلام) را ديدم كه تا سحرگاه مشغول نماز و دعا بود و نام مردان و زنان مؤمن را ياد مى آورد و در حق ايشان دعا مى كرد. ولى درباره خويشتن دعايى نمى كرد. من به ايشان گفتم: مادرجان! چرا همان طور كه در حق ديگران دعا مى كنيد، براى خود دعا نمى كنيد؟ مادر گفت: « فرزندم! اول همسايه، بعد اهل خانه» . با توجه به شأن صدور اين كلمات، از حضرت زهرا(ع ) مى توان گفت كه مراد از اين كلمات، لزوم مقدّم داشتن همسايگان است. همين جمله «الجارُ ثُمَّ الدار» با شأن صدور ديگرى نيز صادر شده است. اين شأن صدور چنين است : يكى از صحابيان رسول خدا(ص )خدمت آن جناب رسيد و عرضه داشت : مى خواهم خانه اى بخرم. به نظر شما، در چه محله اى باشد خوب است؛در محله جهينه، مزينه، ثقيف يا در محله قريش؟ رسول خدا(ص) در جواب وى فرمود: «الجارُ ثُمَّ الدارُ.» مراد از اين سخن با توجه به اين شأن صدور، اين است كه در تصميم گيرى براى خريد خانه، ارزيابى همسايه بر ارزيابى محل مقدّم است. اين سخن بدون دو شأن صدور پيش گفته نيز نقل شده است. با توجه به آنچه بيان شد، ميزان تأثيرگذارى شأن صدور در تشخيص مراد متكلّم بى نياز از سخن است.
براى دستيابى به نكات نام برده، مراجعه به آثار قدما در حديث و فقه و ديگر علوم اسلامى ضرورى است. اهتمام اصحاب اماميه ـ رضوان الله عليهم اجمعين ـ بر دانش حديث در دوران حضور و غيبت امامان بر كسى پوشيده نيست. از اين رهگذر، انبوهى از اطلاعات ناب را در كارنامه خود به ثبت رسانده اند و وظيفه ماست كه ضمن پاس دارى از آن ها، به بهره گيرى از آن ها بپردازيم. مراجعه به شرح ها و تعليقات و پاورقى هاى نگاشته شده درباره روايات مى تواند راهگشاى بسيارى از ابهامات و اشكالات باشد. آشنايى با اين منابع براى محققان در وادى حديث ضرورى است.
اميد آن كه با به كارگيرى قواعدى كه محققان عرصه حديث بيان داشته اند و در اينجا به برخى از آن ها اشاره شد به سنّت معصومان(ع )، اين گرانبهاترين يادگار پيامبر خاتم(ص) دست يابيم و آن را چراغ شب تار خود قرار دهيم.
منبع : قواعد فهم حديث ( با كمي تلخيص )؛ اسدالله جمشيدى ، ماهنامه معرفت ، شماره 83، ويژه علوم قرآني .
نظر شما