تاریخ، زندگی و فرهنگ، نهفته در باغ‌های ایرانی/ خاموشی تلخ باغ‌های سنتی

به گزارش خبرنگار مهر، چرا باغ‌هایی که روزگاری نماد زندگی، طراوت و شادابی بودند تخریب شد و سایه مرگ، اندک باغ‌های سخت‌جان باقیمانده را تهدید می‌کند؟ شاید این سئوال بسیاری از شهروندان باشد که در دفتر خاطرات زندگی‌شان، باغ جلوه‌ای بارز دارد.

بخش اعظم سمنان را تا همین چند دهه پیش باغ‌ها و مزارع تشکیل می‌داد و پیش از ورود صنعت به شهر، شیوه معیشتی بیشتر مردم این شهر کشاورزی بود که با این شرایط اقلیمی، کاری بس دشوار و طاقت‌فرسا بود؛ به همین‌دلیل پس از تاسیس نخستین کارخانه در شهر، بسیاری از مردم اندک اندک کشاورزی را رها کردند و به کار در کارخانه روی آوردند.

این بود که باغ‌ها اهمیت خود را رفته رفته از دست دادند و فراموش شدند؛ درست است که این نوع از کشاورزی سنتی توجیه اقتصادی ندارد و در حال حاضر باغ‌های شهر جای خود را به ساختمان‌های چند طبقه داده‌اند و معدود باغ‌های باقیمانده هم رونق چندانی ندارند، اما خاطره آن باغ‌ها هنوز در ذهن بسیاری از شهروندان هست و هنوز کوچه باغ‌های سمنان با اندک درختانی که شاخه‌هایشان از پشت دیوارهای کاه‌گلی پیدا است،‌ بوی خاطرات گذشته را می‌دهند.

حتی کسانی که خاطره‌ای زنده از آن دوران ندارند، با قدم زدن در این کوچه باغ‌ها احساسی هویت‌بخش می کنند؛ هویتی که با رگ و پی این شهر پیوند خورده است.

پیشینه باغ‌ها در شهر سمنان

زندگی مدرن در شهرها بسیاری از سنت‌های گذشته را نابود کرده است. شیوه‌های امرار معاشی که در گذشته متداول بودند، با افزایش جمعیت شهرها دیگر پاسخ‌گوی نیاز شهرنشینان نیست و از طرف دیگر صنعتی شدن تولید در بخش‌های مختلف زندگی، انسان‌ها را تا حد زیادی از کارهای دستی دور کرده است.

به حاشیه رانده شدن کشاورزی سنتی که یکی از شیوه‌های غالب امرار معاش در شهرهای ایران و به خصوص شهرهای کویری بوده، از نتایج همین تغییر شیوه‌ای است که در زندگی رخ داده و سمنان نیز همانند دیگر شهرهای کویری از آن تاثیر پذیرفته است.

نگاهی به چند دهه پیش سمنان به خوبی نشان می‌دهد که کشاورزی شیوه اصلی امرار معاش بوده و باغ‌ها و مزارع در شهر از اهمیت بسیاری برخوردار بوده‌اند؛ به طوری‌ که سیمای آن‌ها در خاطرات ساکنان شهر حک شده است.

چرا باغ‌ها تخریب شدند؟

چرا باغ‌ها که روزگاری نماد زندگی، طراوت و شادابی بودند تخریب شد و سایه مرگ، اندک باغ‌های سخت‌جان باقیمانده را تهدید می‌کند؟ شاید این سئوال بسیاری از شهروندان باشد که در دفتر خاطرات زندگی‌شان، باغ جلوه‌ای بارز دارد.

بخش عمده شهرهای ایران قدیم را باغ ها تشکیل می دادند

رئیس سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری سمنان در پاسخ به این پرسش خبرنگار مهر می‌گوید: بسیاری از شهرهای ایران و مخصوصاً شهرهای کویری در گذشته به صورت باغ شهر بودند و بیش‌تر مساحت شهرها را باغ‌های سرسبز تشکیل می‌دادند.

امیر مظاهری تصریح کرد: این باغ‌ها در تامین اقتصاد خانواده‌ها، تامین مواد غذایی و نیز فضای سبز مورد نیاز شهر، تلطیف و تصفیه هوا و... نقش بسیار‌ مؤثر‌ی داشتند.

وی تصریح کرد: متأسفانه به مرور زمان و با بزرگ شدن شهرها، افزایش جمعیت، زیاد شدن تعداد ساختمان‌ها، کمبود آب مورد نیاز کشاورزی به جهت اولویت تأمین آب شرب، صرفه اقتصادی نداشتن کشاورزی سنتی، بی‌علاقگی نسل جدید به کشاورزی به دلیل تحصیل و اشتغال در بخش‌های اداری، تجاری و صنعتی و دلایل دیگر، در طول سال‌ها به مرور بیش‌تر باغ‌‌ها و مزارع حاشیه شهر‌ها از بین رفت و در حال حاضر تعداد کمی از این باغ‌ها به جا مانده که هنوز سرسبز هستند.

پیامدهای تخریب باغ‌ها

گذشته از نقشی که طبیعت و سرسبزی در سلامت و شادابی روح و روان انسان دارد فضای سبز در زندگی شهری امروزی با توجه به افزایش جمعیت و آلودگی روز‌ افزون، حکم پالایشگاهی را دارد که هوا را تصفیه می‌کند و از آن به عنوان ریه‌های تنفسی شهر یاد می‌کنند.

با نابودی باغ‌ها، پیامدهای ناگوار ناشی از تخریب محیط زیست دور از انتظار نیست.

طبیعی است که تغییر در سبک زندگی، فرآیندی‌ است مستمر که باید آن را پذیرفت و همواره برای استقبال از آن آماده بود اما سازگاری با شرایط جدید لزوما به معنای نفی هرآن‌چه قبلا وجود داشته، نیست؛ بلکه باید با تدبیر و بهره‌گیری از تجارب گذشته، بستری متناسب با شرایط جدید ایجاد کرد.

 می توان با اندکی حوصله و پیوند بین تجربه و دانش روز، باغ‌های به جا مانده را قبل از خشک شدن و تبدیل شدن به ساختمان‌های بی‌روح، نجات داد و درختان بارور و نا‌‌بارور موجود را در قالب فضای سبز نگهداری کرد تا مجبور نبود هزینه حذف فضای سبزی را که سالیان سال به قیمت زندگی‌نسل‌ها، سازگار با آب و هوای این شهر شکل گرفته، با ایجاد پارک‌های بزرگ و کوچک مثل پارک‌های جنگلی پرداخت.

سمنان به عنوان شهری در حاشیه کویر که همواره دچار کمبود آب بوده است، در جغرافیای طبیعی به عنوان شهری سبز قلمداد می‌شده و عامل سرسبزی آن هم، باغ‌های سنتی میوه بوده که امروز شاهد خاموشی تلخ آن‌ها هستیم.

نقش این باغ‌ها در تلطیف هوا و تامین رطوبت مورد نیاز را هنگامی می‌توان درک کرد که یکی از روزهای گرم تابستان، از کوچه‌باغی عبور کنیم. اگر همه ما که در این شهر زندگی می‌کنیم به این ذخیره طبیعی نسل‌ها نیندیشیم، شهر ما از مواهب آن بی‌بهره و هر روز گرم‌‌‌تر و خشک‌تر خواهد شد و ناگزیر خواهیم بود اوقات فراغت را نه در فضای پر طراوت این باغ‌ها و کوچه‌های رویایی‌اش، که در رکود حرکتی و در منازل مسکونی بگذرانیم؛ آن هم آپارتمان‌های کوچک و پر سر و صدایی که بعضاً نه تنها آرامش‌بخش نیستند، بلکه خود دغدغه‌آور و مخل آرامش‌اند.

نگاه‌ها تغییر کرده است

هر آن‌چه با زندگی و امرار معاش به شکلی نزدیک پیوند خورده باشد، اهمیت بیشتری می‌یابد.

برای همین است که برخی از مولفه‌ها در فرهنگ یک جامعه مهم شده و در برخی موارد تقدیس می‌شوند.

برای نسل ما که هیچ خاطره زنده‌ای از باغ و کشاورزی و شیوه زندگی بر مبنای آن نداریم، شاید نحوه مواجهه پدران و پدربزرگان‌مان با سنت‌ها و تعلق خاطرشان به آن عجیب باشد.

نعمت‌الله عبدوس از کشاورزان باسابقه سمنان به خبرنگار مهر می‌گوید: این باغ‌ها بودند که هوای گرم سمنان را برای شهروندان لطیف می‌کردند؛ اما متأسفانه امروز باغ‌‍‌ها و درختان در حال نابودی هستند و به جای آن‌ها درختان تزئینی کاشته می‌شود.

وی افزود: در گذشته آب، خاک و درخت در فرهنگ مردم سمنان بسیار مقدس بود و مردم حاضر به بریدن درختان و آلوده کردن آب نبودند و درخت مانند فرزند کشاورزان بود، در صورتی که حالا بریدن درخت خیلی راحت شده است.

تغییر فرهنگ و شیوه زندگی مردم

تغییر نگاه به باغ که به سبب تغییر فرهنگ و شیوه زندگی رخ داده است، اثرات مخربی دارد که امروزه آن‌ را به‌صورت عینی مشاهده می‌کنیم.

 اگر در گذشته کسی حاضر نبود باغ خود را تخریب کند و به جای آن ساختمان بسازد، به این دلیل بود که باغ‌ها همه زندگی مردم بودند و هم هویت‌شان را می‌ساختند، هم نان سفره‌شان را تأمین می‌کردند و هم به زندگی‌شان شور و نشاط می‌بخشیدند.

حتی بچه‌های کوچک هم بخش بزرگی از زندگی‌شان را در باغ‌ها می‌گذراندند و شخصیت‌شان بر اساس مؤلفه‌های آن فرهنگ و سنت شکل می‌گرفت. به همین دلیل زندگی به طبیعت بسیار نزدیک‌تر از حالا بود و همین نزدیکی بود که به باغ‌ها ارزش و اهمیت می‌بخشید، اما حالا چیزهای دیگری دارای ارزش است.

برای بسیاری از ما که از باغ‌ها خاطره‌ای نداریم، شاید راحت‌تر باشد فراموش کردن و رضایت دادن به تخریب آن‌ها. شاید همین باشد که بسیاری حاضرند باغ‌ها را رها کنند تا خشک شوند و بعد از زمین آن برای احداث ساختمان و کسب درآمد استفاده کنند.

لزوم به کارگیری فارغ التحصیلان کشاورزی برای نجات باغ ها

یکی از شهروندان کارشناس در حوزه فرهنگ معتقد است با حفاظت و نگهداری از باغ‌ها نه تنها می‌توان به آبادانی طبیعی، سرسبزی و لطافت و اعتدال هوا کمک کرد بلکه می‌توان گوشه‌ای از تاریخ این شهر و سبک زندگی و فرهنگ ساکنان آن را به شکلی زنده حفظ کرد.

از این گذشته با برنامه‌ریزی و هدایت هدفمند منابع، می‌توان فعالان و فارغ‌التحصیلان رشته کشاورزی را ترغیب کرد با رویکردی علمی و به کارگیری شیوه‌های نو، فرصت‌هایی برای تولید محصولات کشاورزی متناسب با این شرایط اقلیمی و اشتغال خلق کرد.

بسیاری از کشاورزانی که در حال حاضر فعالیت می‌کنند از وضعیت موجود گله دارند و از آن‌جا که نمی‌توانند از پس هزینه‌های تولید برآیند، این کار را رها می‌کنند.

اما باز هم جای امیدورای است که پدران ما با همه مشکلات باغ‌هایشان را رها نکرده‌اند و لااقل از آن برای تأمین مایحتاج زندگی خانواده خودشان بهره می‌گیرند.

با وضعیت موجود و با توجه به رشد و توسعه فیزیکی شهر که در بسیاری از مناطق مساوی با تخریب شدن باغ‌ها و مزارع است، آیا می‌توان امید داشت که این اندک درختان سرسبز و خاطره‌انگیز که گوشه و کنار شهر خودنمایی می‌کنند، پا برجا بمانند یا جای آن‌ها را ساختمان‌های بلند و درختان تزیینی خواهد گرفت که هیچ تناسبی با اقلیم و فرهنگ این شهر ندارند.

...........................

گزارشگر: اعظم سالار