راز رشيد عاشورا در سروده هاي يك شاعر / نگاهي به كتاب " گنجشك و جبرئيل " سروده ي دكتر سيد حسن حسيني

اصولا حادثه عاشورا و شهادت حماسي حضرت امام حسين (ع) در صحراي كربلا داراي ويژگي هايي است كه باعث شده به عنوان يك موضوع هميشگي براي نخبگان شيعي همواره مورد توجه باشد. در نگاه حسن حسيني ، عاشورا سراسر ايثار ، بزرگواري ، حماسه و شكوهمندي است كه خنجر و زوبين نمي تواند برگلوي مبين آفرينندگان آن خدشه اي وارد كند . شيوه نگريستن و نزديك شدن شاعربه مقوله هاي مذهبي يا حوادث تاريخي كه به بزرگان دين مرتبط است ارتباط تنگاتنگي با شيوه فكري و نوع نگرش به مقوله مذهب و شعر به صورت توامان دارد.

در بسياري از موارد ، حادثه اي چون قيام حسيني براي شاعر موضوع است ؛ يعني او مي خواهد در اين موضوع شعري بسرايد، همچنان كه در بسياري از موضوعات ديگر حكمي ، اخلاقي ، اجتماعي يا شخصي شعر مي سازد.
در نتيجه اين نوع شاعران اولا نگاهي سطحي و طبق معمول به مقوله اي عظيم نظير عاشورا دارند و ثانيا براي اين كه اين شعر موضوعي آنها، گيرايي داشته باشد، عمدتا در گير شرح و بسط عاطفي ماجرا مي شوند و چون عمده شعرهاي اين گونه براي مخاطب عام سروده مي شود ، حرفها هم در همان سطحي است كه عامه مردم از موضوع برداشت مي كنند. در جبهه مقابل اين ديدگاه ، شاعري قرار دارد كه عاشورا براي او يك موضع فكري است ، نه يك موضوع شعري .

دراين ديدگاه است كه اصولا قيام سيد الشهدا (ع) به عنوان يك پايه و استوانه بنيادي درشالوده بندي نظام فكري و عقيدتي شاعر حضور دايم دارد و حتي اگر شاعر، شعر عاشورايي نسرايد، تاثيرپذيري از آن ديدگاه و حضور هميشه و پررنگ موضع مندي شيعي و عاشورايي ، در نگاه و بيان او واضح است.

«گنجشك و جبرئيل» از نمونه هاي قابل ذكر اين ديدگاه فكري است.

نگاه سراينده آن به موضوع شعر عاشورايي ، برخاسته از موضع فكري اوست و به همين دليل ، در شعرا و تصاوير موهن و جسارت آميز كه برخي شاعران براي برانگيختن احساسات مخاطب از اهل بيت ع به دست داده اند و آن بزرگواران هميشه سرافراز را بيمار ، اسير ، ذليل و بيچاره خطاب كرده اند خبري نيست و نگاه او به ماجرا همان نگاه حضرت زينب است كه ، ما رايت الا جميلا. از خيمه گاه زخمي آب

دود حريق العطش تا عرش مي رفت...
امداد را پيچيده در شولاي طوفان
مردي به نام آبي دريا
به شط زد... دستي نهاني
لوحي مخطط را برآورد
نامي تناور را به رنگ سرخ خط زد...
آن گاه در عرش
آيينه چشم ملايك موج برداشت ...
 

ايهام تناسب ،  ويژگي سبكي حسيني

 

يكي از مهمترين ويژگي هاي كار مرحوم حسيني در « گنجشك و جبرئيل » استفاده آگاهانه و موفق از ايهام تناسب است.
آنچنان كه مي دانيم ، عمده شاعران قدرتمند در طول تاريخ ادبيات فارسي از اين صنعت بهره هاي هنرمندانه فراوان گرفته اند و استاد ايهام هاي شعر فارسي ، بي هيچ شك و شبهه اي حافظ است.
استفاده از اين صنعت ، به بالا بردن سطح استفاده و كاركرد فرامتني كلمات در مدار معمولي زبان كمك شاياني مي كند. براي مثال هنگامي كه شاعر مي گويد :

آن روز ذوالفقار
با فرودي مجمل
كوهان گنديده شما را
به دونيم كرد

نكته مهمي كه در سروده هاي مذهبي بخصوص سروده هايي كه قصد دارند علاوه بر تحريك عاطفي مخاطب ، او را به انديشيدن در فلسفه حركت و قيام ائمه (ع) وادارند ؛ آگاهي هايي تاريخي است .

شاعر در استفاده از كلمه مجمل ، تعمد هنرمندانه اي به خرج داده است ؛ زيرا قرابت لفظي اين كلمه با واژه جمل ، يادآوري مي كند كه شاعر بدون استفاده مستقيم از اين كلمه ، قصد يادآوري حادثه تاريخي جنگ اميرمومنان با اصحاب جمل را دارد. يا به اين شيوه استفاده از كلمه «دوپهلو» نگاه كنيد كه چگونه استفاده آن در كنار واژه «دنده» و ارتباط معنايي ميان « پهلو» و « دنده» ، به ارتقاي سطح معنايي و ايجاد لذت هنري در اثر كمك كرده است:
برق پودلاي دوپهلو
ميان دنده هاي من فاصله انداخت
همچنان كه گفته شد ، استفاده از ايهام يك ويژگي سبكي عيان در كار حسيني است و مي توان چندين مثال در اين مورد در كار او پيدا كرد كه حجم بالاي مطلب و حوصله فراوان خواننده را مي طلبد. 

تركيب سازي 

به فهرستي از برخي تركيبات مورد استفاده شاعر نگاهي مي اندازيم: « منطق سيال ، سيل زخمدار اسارت ، پنجره عادل ، دست متورم زمين ، آفتاب بحراني ، صبح مبين ، بادهاي شرقي صالح ، ابرهاي مومن ، آسمان مخلص ، غرور گرداب ، كوه صبور فاجعه ، شمشير باستاني شرق ، آرواره بي ذوق ، بادهاي كافر...» آن چنان كه مشاهده مي شود ، شاعر بيشتر از الگوي «محسوس + غيرمحسوس» يا « موجود بي جان + صفت متعلق به موجود جاندار» استفاده كرده كه استفاده از تركيب هاي اين گونه هم دست شاعر را در انتخاب كلماتي كه بتوانند نقش دوگانه اي (نظير آنچه درباره ايهام ها گفتيم) باز گذاشته و هم در انتقال سريع و غيرمستقيم مفهوم به شاعر كمك كرده است. 

تلميح

 

نكته مهمي كه درسروده هاي مذهبي بخصوص سروده هايي كه قصد دارند علاوه بر تحريك عاطفي مخاطب ، او را به انديشيدن در فلسفه حركت و قيام ائمه (ع) وادارند ؛ آگاهي هايي تاريخي است.
متاسفانه در نقل روايت ها و ماجراهاي مربوط به زندگي و شهادت ائمه ع و از جمله حادثه سرخ عاشورا در طول تاريخ ، شاخ و برگ هاي نادرست و جعلها و تحريف هايي وارد شده و همين موضوع ، سبب مي شود هنگام نزديك شدن به اين گونه شعري تمام نگاه و حواس شاعر شيعي متعهد به دنبال اين باشد، كه ناآگاهانه سبب ترويج غلوگويي ها يا تحريف هاي تاريخي كه باعث وهن مقام امامت مي شود ، نباشد. از سويي ديگر، استفاده از اين آگاهي هاي تاريخي ، كاركرد مهمي در شعر دارند زيرا هم از يك سو موجب كاستن از شرح و بسط هاي اضافه و ايجاد ايجاز در شعر شده و از سوي ديگر نيز تقريب ذهني خواننده را به سوژه شعري موجب مي شود.
براي مثال ، هنگامي كه شاعر مي گويد :

...  و با سه شعله
گلوگاه راه شيري شكافت

اشاره اي دارد به اصابت تير سه شعبه به گلوي حضرت علي اصغرع نوزاد شيرخوار امام حسين (ع) بدون اين كه نام مستقيمي از آن حضرت بياورد. يا جايي كه مي گويد :

تو آن راز رشيدي
كه روزي فرات بر لبت آورد
و كنار درك تو
كوه از كمر شكست

شاعر به روايت تاريخي روبه رو شدن امام (ع) با پيكر شهيد برادرشان حضرت ابوالفضل العباس (ع) اشاره اي دارد كه امام پس از اطلاع يافتن از شهادت آن جناب مي گويد ، كه كمرم در اين داغ شكست. آنچنان كه مي بينيم ، شاعر با استفاده شاعرانه اي كه از اين جمله امام كرده است پايان بندي مناسبي براي شعر خويش ايجاد كرده كه حس عاطفي و تاثيرگذاري فراواني دارد. (رجوع كنيد به شعر راز رشيد كه يكي از بهترين شعرهاي مجموعه است.)  

ضعف هاي كتاب  

« گنجشك و جبرئيل » هم مانند هر اثر ديگري از ضعف خالي نيست. يكي از ضعف هاي اين مجموعه ، كه در برخي شعرهاي آن بوضوح ديده مي شود ، بيان مستقيم است: يعني شاعر در برخي موارد ، چنان شيفته مفاهيم مورد نظر يا ممدوح خويش شده كه از ياد برده است ، بايد شعر بسرايد. به همين دليل ، در اين گونه موارد نوشته هاي او بشدت از منطق نثر پيروي مي كند و اگر مقطع نوشته نشوند ، يك نثر ادبي معمولي است: با من بگوييد / تكليف لفظ ناتوان حماسه / غير از سكوت / در قبال ملكوت نام شما چيست؟

يا اين مورد:

قربي مي جوييم / از سنگ جاهلي / كه نرخ مرواريد محمدي را شكست / و از پولادي / كه در كوفه / برج آفتاب را به دو شق كرد / و در عاشورا/ بوسه گاه نبي را / درنورديد نكته ديگر نيز فراز و فرود شعرهاست ، به گونه اي كه شاعر در انتخاب شعرها براي تكميل مجموعه ناگزير به گزينش چند شعر از جمله شعرهاي «ديباج اصغر، گنج در ديوار يا در كتابي ابدي» را كه به نسبت ساير شعرها ضعيف ترند شده است ، كه اين موضوع به يكدستي اثر لطمه زده است .  

نوآوري در قالب

انتخاب قالب سپيد براي سرودن شعر مذهبي ، پيش از انتشار «گنجشك و جبرئيل» مسبوق به سابقه بود. پيش از زنده ياد سيدحسن حسيني ، دكتر طاهره صفارزاده و دكتر سيدعلي موسوي گرمارودي شعرهاي معروفي را در اين قالب سروده بودند ؛ اما ويژگي عمده شعرهاي آن دو نفر، مطول بودن آنها بود. حسن حسيني كه پيش از « گنجشك و جبرئيل » شعر بي وزني از او منتشر نشده بود ، در اين مجموعه ، 30 قطعه شعر سپيد را كه طولاني ترين آنها 3 صفحه است ، گردهم آورده است.
او در اين مجموعه سعي كرده است با كشف ارتباطات معنوي ميان اجزاي شعر خود در غناي بيشتر معنايي آنها بكوشد.

... و حرف آخر 

 

به روح زنده ياد سيد حسن حسيني درود مي فرستيم و آرزو مي كنيم همچنان كه خود گفته بود و آرزو كرده بود «گنجشك و جبرئيل» باعث شفاعت او در محشر و تقرب آن روح نگنجيده در حصارها با اولياي حق شود. ايدون باد!


                                                               آرش شفاعي - شاعر و منتقد ادبيات