افتتاح سد مخزنی دانشمند/ تاریخچه مهندسی آب در گلستان

اهمیت موضوع مهندسی آب را می توان از جهات مختلف مورد بررسی قرار داد. در تاریخ دیرپای این مرز و بوم، آب همیشه نقش کلیدی داشته است. در میان شبکه های معروف آبیاری، سدها در ایران به خوبی شناخته شده هستند. در بین استانهای کشور استان گلستان قدمت دیرینه در تاریخ مهندسی آب به ویژه سدسازی دارد که از نمونه های بارز آن می توان به سد گرکز و وشمگیر اشاره کرد.

سدگرکز:

سد گرکز قدیمی ترین سد استان گلستان در یک کیلومتری شمال غربی روستای گرکز واقع شده است . نام سد بر گرفته از نام روستای گرکز است، این سد در حدود 12 کیلومتری جنوب غربی شهر کلاله و 20 کیلومتری شمال شرق شهر گنبد کاووس قرار دارد.

از مشخصات قابل ذکر این سد می توان به مختصات عرض جغرافیایی 22- 37و طول جغرافیایی 21- 55، طول 500 متر و عرض دیواره سد در قسمت تحتانی 90 متر و در بخش فوقانی بین 10 تا 5 متر متغیر، ارتفاع 16 متری از سطح زمین های اطراف و مساحت مخزن آبگیر در حدود 7.5 کیلومتر مربع اشاره کرد .

 

نکته جالب توجه در  نحوه ساخت این سد است،که ابتدا خاک دیواره خاکی را از زمین های اطراف و عارضه های طبیعی ( تپه ماهورها ) منطقه جمع آوری نموده و بر یک بستر طبیعی تلنبار کرده و خاک را با استفاده از گاوهای نر می کوبیدند، تا خاک سفت و سخت شود . ( اصطلاحا به این شیوه گاو ورز می گویند ) افزون بر خاک کوبیده از آجرهای قطور به ابعاد 10*40*40 سانتی متر و پاره آجرها استفاده می کرده اند.

 

با ساخت دیواره سد،کانالی در جبهه شمالی آن احداث نموده  که بعد از دو کیلومتر به خندق دیوار دفاعی گرگان می رسد. دیوار تاریخی گرگان در راستای حفاظت از مرزهای کشور از هجوم اقوام هون ها در دوره تاریخی در امتداد گرگانرود ساخته شده و برای افزایش ضریب دیوار دفاعی ، خندق نیز حفر کرده بودند. لزوما برای استفاده از خندق نیاز به آب بوده است.

از آنجائیکه در قسمت بالاتر ضلع شمالی طول دیواره در این ناحیه رودخانه ای وجود نداشت ، که آب خندق را در مواقع ضروری تامین کند ، لذا یکی از ضرورت های ساخت سد خاکی گرکز علاوه بر تامین آب کشاورزی ، تامین آب خندق بوده است.

 

با توجه به ابعاد و فرم و نحوه آجر چینی که قابل مقایسه با دیوار گرگان می باشد ، به نظر می رسد هر تاریخی که برای ساخت دیوار دفاعی گرگان قائل شوند ، احتمالا درباره تاریخ ساخت سد گرکز نیز صحیح است. پژوهشگران معتقدند ، که دیوار دفاعی گرگان در دوره اشکانی ساخته شده و در دوره ساسانی دوباره بازسازی شده است.
 
در کتاب « از آستارا تا استرآباد » پیرامون سد گرکز چنین اشاره شده است :  آثار سدی از دوران ساسانی ، نزدیک آی درویش ( کلاله امروز ) در گوکلان دشت دوغ چای از کوههای جنوب شرقی آی درویش ( کلاله ) سرچشمه می گیرد ، و از کنار کلاله می گذرد . نزدیک کلاله ، در دوران ساسانی سدی بسته و آب دوغ چای را از روی گرگانرود رد کرده ، و به زمین های شمالی گرگانرود به ملک علی تپه و آبادان تپه که در آن وقت آباد بوده اند ، رسانده اند. 

سد قدیمی گرکز به شماره 3254 و در 25/12/1379 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

سد وشمگیر:

در نخستین آبگیری در سال 1349 حجم مخزن اصلی در ارتفاع 126 متر از سطح دریا 60 میلیون متر مکعب و حجم مخزن فرعی اول 18 میلیون متر مکعب بوده است. مخزن فرعی شماره دو آن نیز با ظرفیت 12 میلیون متر مکعب در سال 1362 احداث شده و در سال 1369 نیز مخزن سوم با ظرفیت شش میلیون متر مکعب ساخته شده است.

این سد با یک مخزن اصلی و سه مخزن فرعی قبلا  از حجم مخازن 96 میلیون متر مکعبی برخوردار بوده که متاسفانه به دلیل عدم اجرای طرحهای آبخیزداری در بالا دست و انتقال رسوبات از سر شاخه ها اکنون به حدود 45 میلیون متر مکعب رسیده است.

 

حجم آب تنظیمی این سد در ابتدای بهره برداری 175 میلیون متر مکعب بوده که به علت رسوبات سالیان گذشته اکنون به حدود 110 میلیون متر مکعب رسیده است. با توجه به اهمیت این سد قدیمی در معیشت روستاهای منطقه،علاج بخشی این سد با ترفیع دیواره مخزن اصلی و فرعی و مخازن جدید از محل اعتبارات محلی در دست اقدام است.