تحلیل "توبه" از نظر روانی/ توبه حال است نه قال

توبه یعنی چه؟ ماهیت توبه از نظر روانی بر انسان چه حالتی است و از نظر معنوی برای انسان چه اثری دارد؟ در نظر بسیاری از ما توبه یک امر ساده‏ای است هیچوقت به این فکر نیفتاده‎ایم که توبه را از نظر روانی تحلیل کنیم.

اساساً توبه یکی از مشخصات انسان نسبت به حیوانات است، یعنی انسان بسیاری ممیزات و مشخصات و کمالات و استعدادهای عالی دارد که هیچ کدام از آنها در حیوانات وجود ندارد. یکی از این استعدادهای عالی در انسان همین مسئله توبه است.«توبه» به معنی و مفهومی این نیست که ما لفظ استغفر الله ربی و اتوب الیه را به زبان جاری کنیم، از مقوله لفظ نیست توبه یک حالت روانی و روحی و بلکه یک انقلاب روحی در انسان است که لفظ استغفر الله ربی و اتوب والیه بیان این حالت است، نه خود حالت، نه خود توبه، مثل بسیاری از چیزهای دیگر که در آنها لفظ، خودش، آن حقیقت نیست بلکه مبین آن حقیقت است. اینکه ما روزی چندین بار می‎گوییم استغفرالله ربی و اتوب الیه نباید خیال بکنیم که روزی چندبار توبه می‏کنیم. ما اگر روزی یک بار توبه واقعی بکنیم، مسلماً مراحل و منازلی از قرب پروردگار را تحصیل می‎کنیم.

مثلاً یک گوسفند یک کبوتر و یا حتی یک مگس وقتی حرکت می‎کند همین قدر که با یک مشکل مواجه می‎شود فوراً مسیرش را تغییر می‎دهد حتی گیاهان وقتی به صخره‏ای برخورد کنند و بفهمند جای رفتن نیست و راهی ندارد مسیرش را تغییر می دهد. توبه برای انسان تغییر مسیر دادن است اما نه تغییر مسیردادن ساده از قبیل تغییر مسیری که گیاه می‎دهد و یا تغییر مسیری که حیوان می‎دهد. بلکه یک نوع تغییر مسیری که مخصوص خود انسان است و از نظر روحی و روانی کاملاً ارزش تحلیل و بررسی و رسیدگی دارد.

«توبه» عبارت است از یک نوع انقلاب درونی، نوعی قیام، نوعی انقلاب از ناحیه خود انسان. این جهت، از مختصات انسان است. گیاه تغییر مسیر می‏دهد ولی علیه خودش قیام نمی‏کند، نمی‏تواند قیام بکند، این استعداد را ندارد. در انسان استعداد شگفت‏انگیزتری هست و آن اینکه از درون خویش بر علیه خودش قیام می‏کند. توبه یعنی آن قیام درونی، اینکه مقامات عالی وجود انسان علیه مقامات دانی وجود او که زمام امور این کشور داخلی را در دست گرفته‏اند، یک مرتبه انقلاب می‏کنند، همه اینها را می‏گیرند و به زندان می‏اندازند و خودشان با قوا و جنود و لشکریان زمام امور را در دست می‏گیرند. این حالت و شکل در حیوان و نبات وجود ندارد.

پس «توبه»عبارت است از عکس العمل نشان دادن مقامات عالی و مقدس روح انسان علیه مقامات دانی و پست و حیوانی انسان. «توبه» عبارت است از قیام و انقلاب مقدس قوای فرشته صفت انسان علیه قوای بهیمی صفت و شیطان صفت انسان. این ماهیت توبه است.

استغفار، حالت توبه و یک حالت مقدس است، یک جو مقدس و پاک است. شما حالت توبه را پیدا بکنید، واقعاً توبه بکنید، بعد خودتان را در یک جو وفضای مقدس می‎بینید. احساس می‎کنید که لطف و عنایت الهی بر روح شما سایه افکنده است، احساس می‏کنید گروهی از فرشتگان دور شما را گرفته‏اند، پاک می‎شوید، چون در حالت توبه انسان خود بینی را از دست می‎دهد، خود را ملامت می‎کند و گناه خویش را در نظر می‎گیرد.

در اسلام گفته‏اند اگر می‎خواهی توبه کنی لازم نیست بروی پیش کشیش، پیش روحانی و گناه را به او بگویی، گناه را به خدای خودت بگو، چرا گناه را نزد یک بشر اقرار و اعتراف می‎کنی؟ نزد خدا غفارالذنوب خودت اقرار کن.

خداوند در سوره زمر می فرماید ای بندگان اسرافکار من، ای بندگان گنهکار من، ای بندگان معصیت کار من، ای بندگان من که بر خودتان ظلم کرده‏اید از رحمت من ناامید مباشید، بیایید به سوی من، من می‏پذیرم، قبول می‏کنم.

توبه اولین منزل اهل سلوک و اهل عبادت و عبودیت است. اگر کسی آهنگ تقرب نزد پروردگار را داشته باشد، برای اینکه خود را آماده کند باید از گذشته سیاه و تیره خود باز گردد و توبه کند.