تعالیم اسلامی به انسان به گونه ای جهت می دهد که تمام حرکات و ابعاد زندگیش در جهت خداوند و برای قرب به حضرت حق باشد. مصرف نیز نوعی از رفتار آدمی است پس از این قاعده مستثنی نیست. بنابراین مطلوب اسلام این است که انگیزه غایی مصرف نیز در جهت خدا باشد و انگیزه های متوسط به جای هدف غایی قرار نگیرد.
یکی از موارد مصرف با نیت و انگیزه های خدایی، "انفاق " می باشد. شرع مقدس اسلام بر مسئله انفاق تاکید فراوانی دارد، و در این زمینه آیات متعددی وارد شده است که مردم را به انفاق عوت می کند؛ از جمله آیه 261 سوره بقره که می فرماید: حکایت آنانی که مالهایشان را در راه خدا مصرف می کنند دانه ای است که هفت خوشه رویانده، در هر خوشه ای صد دانه باشد و خدا برای هر کسی بخواهد، چند برابر می کند و خدا از نظر قدرت و حکمت وسیع و به همه چیز دانا است.
انفاق در راه خدا این است که یک کار خیر با نیت خدایی انجام شود تا موجب خشنودی خدا شود، و راه خدا اختصاص به کار خاصی ندارد، زیرا کلمه "فی سبیل الله" به طور مطلق ذکر شده است.
"انفاق" در اجتماع به طلب خشنودی او باشد، افزایش یافتن و دو چندان شدن از لوازم تخلف ناپذیر آن است. چنانکه خداوند متعال در آیه دیگری در این زمینه می فرماید: و مثل آنان که مالشان را در راه خشنودی خدا انفاق کنند و با کمال اطمینان خاطر، دل به لطف خدا شاد دارند، همچون باغی است که در نقطه بلندی باشد و بر آن باران زیادی به موقع ببارد و ثمره و حاصلی دو چندان که منتظرند دهد و اگر باران نیاید، اندک اندک بارد تا باز به ثمر رسد و خداوند به آنچه انجام می دهد بصیر و داناست.
البته نوعی از انفاق است که مورد خشنودی خدا نیست. انفاق ریایی که از اصل باطل است. انفاقی که بعد از آن، منت و آزاری واقع می شود و پس از آنکه به طور صحیح انجام یافته باطل می شود و علت بطلان این دو آن است که آنها از اول برای خشنودی خدا واقع نشده است و یا اینکه پس از وقوع عمل ، نفس نیت خالص خود را از دست داده است. (المیزان، ج 3 ص 388)
احسان و نیکوکاری
از حال خود در راه خدا انفاق کنید لیکن نه به حد اسراف، و خود را به مهلکه نیفکنید و نیکویی کنید، زیرا خدا نیکوکاران را دوست دارد. (سوره بقره، آیه 195)
احسان امری مافوق عدالت است، زیرا عدالت باید هر آنچه انسان به دیگران می دهد در مقابل چیزهایی باشد که قبلا از آنها گرفته یا بعدا می گیرد، اما در احسان انعام و نیکی، ابتدایی است و در آن استحقاق به معنی عدالت شرط نیست بلکه بالاتر از عدل است. از این رو احسان و نیکی واجب نیست، در حالی که اجرای عدالت، واجب و لازم است. البته واژه احسان به معنای وسیع تری نیز استعمال می شود که کارهای واجب را شامل می شود و در مقابل افساد قرار می گیرد چنانچه در آیه 77، سوره قصص می فرماید: و تا توانی به خلق نیکی کن چنانکه خدا به تو نیکویی و احسان کرده و هرگز در روی زمین فتنه بر میانگیز که خدا، مفسدان را دوست نمی دارد. احسان صرف نظر از اینکه مایه اصلاح مسکینان و بیچارگان و درماندگان است، همچنین باعث انتشار رحمت و نفرت الهی می باشد.
انگیزه های منفی مصرف
1- تفاخر و تکاثر
اگر انسان مصرف چیزی را به انگیزه تفاخر بر دیگران و ابزار امتیاز و خودنمایی انجام دهد و یا به خاطررقابت و هم چشمی مصرف کند، مورد نکوهش اسلام است و از انگیزه های منفی مصرف به شمار می رود. تفاخر در مصرف تا آنجا محکوم است که پیشوایان الهی از مصادیق پائین آن نیز نهی کرده اند.
خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: ما این دار آخرت (بهشت ابدی) را برای آنان که در زمین، اراده علو و فساد و سرکشی ندارند مخصوص می گردانیم و حسن عاقبت، خاص پرهیزکاران است. (سوره قصص ، آیه 83)
روایات متعددی در مذمت "مصرف" به انگیزه تفاخر وارد شده است که به یک نمونه اشاره می شود. رسول اکرم (ص) می فرماید: هر کس لباسی بپوشد که بدان مباهات کند و مردم به او نگاه کنند، خداوند به او نظر نمی کند تا آن لباس را از تن در آورد.
2- مصرف گرایی
یکی دیگر از انگیزه های منفی مصرف، مصرف گرایی افراطی می باشد که از آن در متون اسلامی به "بطر" یاد شده است.
بطر، حالت هیجانی روانی و سبکسری است که به انسان در اثر بدرفتاری با نعمت ها و بی توجهی در ادای حق نعمت و بکارگیری آن در غیر جهت مصرفش عارض می شود.
بطر، در قرآن کریم در دو آیه استعمال شده است: نخست در آیه 58 از سوره قصص که خداوند سرگذشت قومی را نقل می کند که در استفاده از نعمت ها دچار طغیان و کفران شدند پس خداوند آنها را به سبب اعمالشان هلاک گردانید.
انسان هایی که دچار یک چنین عارضه روانی هستند برای سعادت معنایی جز سعادت دنیا قائل نیستند و برای سعادت دنیا هم معنایی جز خوردن و سرگرم بودن به لذت مادی و دلخوش داشتن به مصرف آرزوها و خیالات واهی، نمی فهمند. این سنت خدای تعالی در خلقت بشر و اسکانش در زمین و زینت دادن زمین و لذایذ مادی آن است که بدین وسیله فرد فرد بشر را امتحان کند، سعادتمندان از دیگران متمایز شوند و به همین منظور نسل ها را یکی پس از دیگری به وجود می آورد و متاع های زندگی که در زمین است در نظرشان جلوه می دهد ؛ آن گاه آنان را به اختیار خود وا می گذارند تا آزمایش شوند.
3- رقابت و هم چشمی
یکی دیگر از انگیزه های منفی مصرف، رقابت و هم چشمی است و حال آنکه هر قدر ارزشهای اسلامی در جامعه ای، بیشتر حاکم شود، این انگیزه تاثیر خود را بیشتر از دست می دهد؛ زیرا ارزش انسان ها در جامعه اسلامی بر اساس مقدار مصرف ارزیابی نمی شود و این گونه نیست کسی که بیشتر مصرف می کند، ارزش اجتماعی او نیز افزون می شود.
نظر شما