مقابله به مثل از دو واژه مقابله و مثل ترکیب شده است که مفهوم آن در واقع ترکیبی است از مفاهیم دو واژه ای که دو جزء ترکیبی آنرا تشکیل می دهند و گاهی نیز به آن معامله به مثل گفته می شود.(معین، فرهنگ فارسی، ج 4، ص 4279)
اصل کلمه مقابله از «قِبَل» به معنای عند و نزد و پیشگاه است و لفظ «قِبَل» را برای قوت و نیروی مقابله و مجازات استعاره گرفته اند. پس گفته می شود: «لا قبل لی بکذا» ممکن نیست من با او مقابله کنم. «فَلَنَأْتِیَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لَّا قِبَلَ لَهُم بِهَا» حضرت سلیمان (ع) فرمود: با لشکریانی به سراغ سپاه بلقیس می رویم که طاقت و توان مقابله و دفاع در برابر ما را ندارند.»(ابن منظور، لسان العرب، ج 11، ص 543)
این اثیر در نهایة «قبل» را به معنای رو به رو و عیان و آشکار دانسته است و می گوید: و فی روایة «ان الله کلمة قبلا» أی عیانا و مقابله لا من وراء حجاب»(ابن اثیر، نهایة، ج 8، ص 4) مقابله به مثل با عنوان های گوناگونی از قبیل اعتداء به مثل، معامله به مثل، الرد بالمثل، رد الکیل بالکیل و رد الصاع بالصاع وارد شده است.
مقابله به مثل دقیقا معادل اعتداء به مثل است. «اعتدوه» معنای «قابلوه بحسب اعتتدائه و تجاوزوا الیه بحسب تجاوزه» را می دهد که در آن اعتداء از ریشه عدو به معنای تجاوز و متضاد با التیام و در صلح و آشتی بودن است.(راغب اصفهانی، مفردات، ص 338)
از این کلمه، علی(ع به این صورت مثال زده است: «ما عدا مما بدا»(نهج البلاغه، خطبه 31) یعنی طلحه و زبیر در مدینه با من بیعت کردند و الان در جنگ جمل در بصره به جنگ من آمده اند و آن دو نفر تجاوز و تعدی کردند نسبت به آن چیزی که در اول آشکار نمودند.
«مقابله» مفاهیم گوناگون دارد: گاهی مصدر است و در معانی رویارویی، عوض کردن، تلافی کردن و جنگ و ستیز به کار می رود؛ گاهی هم در مفاهیم عرفی و اصطلاحی دیگر مثل مقابله دو کتاب، جبر و مقابله در اصطلاح ریاضی و برهان و مقابله در اصطلاح فلسفی به کار برده می شود و مقابله به مثل یعنی یا دیگری همان کند که او کند؛ (دهخدا، لغت نامه، ج 41، ص 871) و نیز به معنی رو به رو کردن، تطبیق و مقایسه، تساوی و ضدیت و مخالفت آمده است.(معین، فرهنگ فارسی، ج 4، ص 4279) «مثل» نیز که جزء دیگر این ترکیب است به معنی نظیر مانند همتا و شبیه آمده است.
در ترکیب مقابله مثل، مقابله که جزء نخست ترکیب است به معنای رو به رو شدن یا داد و ستد کردن و یا تلافی جویانه خواهد بود و جزء دوم آن یعنی واژه مثل، همان معنی خودش را دارد و به معنی مانند و شبیه به کار رفته است. کلمه مثل در این ترکیب نشان می دهد که تشبیه و وجه شبهی در آن مستتر است و به تناسب سعه و ضیق دایره این وجه شبه، می توان مفاهیم مختلفی برای مقابله به مثل در نظر گرفت که هر یک بر مصادیقی کمتر یا بیشتر انطباق داشته باشد.
به تناسب اینکه مثل یک مفهوم تشکیک پذیر است، مقابله به مثل می تواند صورتهای گوناگون داشته باشد. توضیح اینکه «مثل» گویای وجود نوعی تشبیه در مقابله به مثل است که باید رفتار و برخوردی را به رفتار و برخورد طرف مقابل تشبیه کنیم. بنابراین با توجه به وجود تشبیه در «مقابله به مثل» که می تواند وجه شبه های مختلفی داشته باشد صورتهای گوناگونی برای آن قابل ترسیم خواهد بود.
نظر شما