دكتر حسن بلخاري، استاد فلسفه هنر در گفتگو با خبرنگار گروه دين و انديشه "مهر" در پاسخ به اين پرسش كه نگارگري در جهان اسلام داراي چه اهميتي است گفت : نگارگري در جهان اسلام و ايران داراي منابع و سرآغازي است كه به نقاشي ماني و نگاه خاصي كه مانويان داشتند باز مي گردد. ماني مي گويد كه هيچكس مانند من نيامده كه كلام را مصور كند و تصوير را به كلام بازگويد. لذا اين نكته بيانگر اين است كه مانويان نگاه قدسي خاصي به نگارگري داشتند.
دكتر بلخاري افزود : نگارگري در جهان اسلام دو دوره دارد يكي دوره مكتب بغداد است، در اين دوره بيشتر به مصور كردن كتب علمي و فني نظر داشتند. مانند مقامات حميدي و كتاب الحيوان. اما در دوره بعد و همزمان با تغيير فضاي فرهنگي ما از علم و عقل به عشق و عاشقي و عرفان و جانشيني كساني چون مولانا، حافظ، ابن عربي و شيخ اشراق به جاي كساني مانند ابن سينا، فارابي و غياث الدين جمشيد كاشاني، سبب مي شود كه نگارگري ايراني نيز فضايي تغزلي پيدا كند. وقتي كه اين دو دوره را از لحاظ فرم، رنگ و مضمون مقايسه كنيد، مضامين فاخري را كسب خواهيد كرد.
استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبايي يكي از مهمترين مسائل بحث نگارگري را مباني و بن مايه هاي معرفتي يك نگارگر توصيف كرد و گفت : تمامي متفكران بر اين باورند كه نگارگري ايراني به دليل عدم تبعيت از فضاي واقعي و خارجي در حقيقت عالم مثال و فراتر از عالم ماده را تصوير مي كند. وقتي كه كوه، آبي كشيده مي شود رنگ از عالم واقع تبعيت نمي كند بلكه فضاي ديگري را بيان مي كند. در نگارگري دوره دوم ما واقع نمايي نداريم چراكه عالم مثالي را بيان مي كند. تمام اين موارد بيانگر اين است كه نگارگري ما به ويژه سلطان محمد از بن مايه هاي معرفتي در عرفان ما كه تصوير و تبيين عالم مثال بود بهره مند شدند. ابن عربي در حضرات خمسه، حضرت چهارم را عالم مثال قرار مي دهد و شيخ اشراق بنيانگذار عالم مثال در فرهنگ اسلامي است. لذا از آنجا كه مضون كار نگارگر كتب عرفا و ديوان شاعران عارف مسلك بود شديدا از اين شيوه تاثير مي گرفتند.
دكتر بلخاري در ادامه افزود : وقتي كه يك نگاره را تحليل معرفتي مي كنيد با مورد ديگري نيز مواجه مي شويد و آن هندسه است. هندسه مقدس در خدمت تصويرگري عالم مثال است. ما چون اعتقاد داريم قالب از محتوا و معنا تبعيت مي كند پس هندسه بايد يك نسبتي با عالم مثال داشته باشد. در متن فرهنگ ما هندسه به عنوان هندسه مقدس مطرح بوده است. در ميان حكما رياضيات واسط عالم مجردات و ماده مطرح است. در حكمت اسلامي رياضيات مقام بينابيني داشت دقيقا مقابل بينابيني عالم مثال در حضرات خمسه ابن عربي و مراتب نوري شيخ اشراق. بنابراين غالب نگارگري ايراني و اسلامي هندسه مقدسي است كه در حكمت ما بيانگر عالم مثالي است.
وي سلطان محمد را به عنوان نگارگري كه به مستندات روايي و تاريخي معراج رجوع عميقي داشته توصيف كرد و گفت : سلطان محمد به روايات و مستندات معراج پيامبر(ص) رجوع داشته و من معتقدم حتي تحليل هاي معرفتي هم نموده است. چرا كه در معراج هاي قبلي اينقدر نگارگري معراج عميق نيست. اين مشخص است كه سلطان محمد به متن احاديث رجوع معرفتي داشته است. او فراتر از تصوير به روايات شيعي و اسلامي مي انديشيد.
استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبايي در پاسخ به اين پرسش كه آسيب شناسي نگارگري معنوي جهان اسلامي را بايد در كجا جستجو كرد گفت : ما متاسفانه از آن سر منشاء اصلي دور افتاديم. اكنون فقط چند نفر هستند كه به فضاهاي معنوي نگارگري توجه مي كنند. متاسفانه مابقي افراد وارد فضاهاي مدرن نقاشي شدند. ما ديگر عامل اصلي خلق و ظهور نگارگري هاي معنوي را ديگر نداريم. ديگر هنرمند به آفرينش اثر هنري به عنوان عمل عبادي و سير و سلوك عرفاني نمي انديشد. به همين دليل آن مقدمات و آن موجباتي كه سبب اين سير و سلوك مي شود را فراهم نمي كند. لذا ما ديگر آن نگارگري معنوي و سنتي را نداريم. ما به شدت فرم گرا و به دنبال ماده هستيم و روح معنا را فراموش كرديم.
نظر شما