نفس های مهجورانه گنبد خشتی در قلب توس/ زیارتگاهی در چهار سوی نوغان

به گزارش خبرنگار مهر، گنبد خشتی به عنوان یکی از قدیمی ترین بناهای تاریخی و مذهبی مهجورانه در قلب توس نفس نفس می زند و بسیاری از معماران و پژوهشگران عرصه تاریخ چشم انتظارند تا با التیام خشت های خسته این میراث و زیارتگاه کهن دریچه ای به سوی گسترش فرهنگ زیارت و افزایش روز افزون گردشگران داخلی و خارجی گشوده شود.  

این گنبد مدفن سلطان غياث‌الدين محمد از سادات سرشناس موسوی است و به عنوان یکی از قدیم ترین بناهای پایتخت معنوی در فاصله 500 متری حرم رضوی و چهار سوی خیابان نوغان قرار گرفته و چون از خشت خام است به گنبد خشتی شهرت پیدا کرده است.  

این بنا دارای دو کتیبه قرآنی مزین به آیاتی از سوره ملک، طه به قلم ثلث و سوره مبارکه واقعه به خط ریحان است که در نمای چهارطاق و در زیر پوشش داخلی گنبد نگاشته شده و گردش زیبای اسلیمی طلائی رنگ، آنها را در بر گرفته است.

 نقاشی ها و دیوار نگاره های این بنا نیز متعلق به دوران قاجار است و به دلیل اینکه از همان ابتدا آجر پوش بوده به گنبد خشتی شهرت یافته و به لحاظ معماری شاهکاری چشم نواز است.

زیارتگاهی 600 ساله

گنبد خشتی یک زیارتگاه 600 ساله است که نسبش با 17 واسطه به امام موسی کاظم (ع) می رسد و برای کسانی که با آن آشنایی دارند مرجع خواست ها و آرزوها تلقی می شود.

این زیارتگاه نقش برجسته ای در معماری ایرانی اسلامی دارد و شاهکاری است که با چهار ایوانی، هشتی ورودی و سردابه، دل را مجذوب و چشم را تشنه دیدن می کند.

امیرهوشنگ بهرام که یک کارشناس معماری است می گوید: گنبد خشتی زیارتگاهی است که به لحاظ معماری نقش پر رنگ و قابل اهمیتی در معماری اسلامی دارد و این مقوله در صورت توجه و دیدگاه عمیق مسئولان فرهنگی و مذهبی می تواند عاملی برای جذب گردشگر و زائر باشد.

وی ادامه می دهد: گنبد خشتی یکی از قدیمی ترین آثار تاریخی و مذهبی دوران صفویه محسوب می شود اما با این وجود مورد توجه نبوده و معماری این بنا تاکنون مورد تبیین و بررسی قرار نگرفته است.

چهارشاه نشین و هشتی ورودی

وی با تاکید بر اینکه بنا بر شواهد بنیان اولیه این بنا در دوره تیموری صورت گرفته و در عصر صفوی و قاجار نیز تکمیل و تزئین شده، می افزاید: بسیاری از کشورهای جهان بزرگترین سرمایه گذاری ها را بر روی آثار تاریخی خود انجام می دهند تا از آن طریق شاهد حضور گسترده گردشگر باشند.

وی با توضیح بیشتر معماری این بنای تاریخی و مذهبی می گوید: این بقعه از نظر معماری مشتمل بر دو بخش مهم پیوسته ‌است که شامل فضای زیر گنبد به صورت چهارشاه نشین و هشتی ورودی است.

وی عنوان می کند: سبک معماری این بنا به دوره تیموری شبیه است و در مجاورت آن مسجدی وجودی دارد که دو بیت آن را به عهد شاه عباس می‌رساند.

وی با اشاره به کتیبه های قرآنی در گنبد خشتی می گوید: این بنا دارای دو کتیبه قرآنی است که مزین به آیاتی از سوره ملک و واقعه است؛ یکی نمای چهار طاق و دیگری گنبد را از داخل دور می‌زند و گردش زیبایی از اسلمیی طلایی رنگ آنها را در بر گرفته و در بخش‌های تخریب شده بازسازی شده‌اند.

بنایی مربوط به دوره صفویه

وی بیان می کند: این بقعه از نظر معماری مشتمل بر دو بخش مهم پیوسته‌ است که شامل فضای زیر گنبد به صورت چهارشاه نشین و هشتی ورودی است.

وی تصریح می کند: این بنا مربوط به دوره صفویه است و به دلیل اینکه از همان ابتدا آجر پوش بوده به گنبد خشتی شهرت یافته و در زمان قاجار مرمت و فضای داخلی آن با نقاشی و کتیبه مزین شده است.

وی بیان می کند: این گنبد دارای رواقی چهار گوش و چهار شاه نشین است و در كوچه‌ای به نام گنبد خشتی مجاور فلكه طبرسی و چهار سوی نوغان قرار دارد.

این کارشناس معتقد است، تماشای این امامزاده جدایی از حس معنوی چشم را به سمت افق های دور خیره می سازد و آدمی با خود می گوید دریغ و صد دریغ که این مکان آن قدر شناخته شده نیست تا میزبان هزاران هزار گردشگر و زائر باشد. 

اکنون بسیاری از پژوهشگران و معماران اعتقاد دارند که کاشی کاری های این زیارتگاه به دلیل بی توجهی مسئولان میراث فرهنگی و اداره اوقاف از بین رفته و سایه فراموشی بر گستره این امامزاده قرار گرفته است.

اثری که ثبت ملی شد

یک پژوهشگر آثار تاریخی در این رابطه می گوید: اکنون نقش ها و کاشی کاریهای گنبد خشتی به دلیل عدم رسیدگی مسئولان میراث فرهنگی و اداره اوقاف از بین رفته است.

ابراهیم نقیبی ادامه می دهد: امروز نقش های زیر این گنبد بر اثر کثیفی از بین رفته و تعداد انگشت شمار کاشی در میان گچ ها مشخص است.

وی سپس با بیان اینکه این اثر در تاریخ ۱۶ دی ۱۳۴۵ با شمارهٔ ثبت ۶۱۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است، می افزاید: جایگاه اجداد سلطان غياث‌الدين محمد بسیار متعالی بوده به نحوی که در سده پنجم تا نهم هجری اداره اصلی حرم حضرت رضا را به عهده داشتند به همین علت نام آنها بر روی اغلب اشیای تاریخی آستان قدس رضوی مانند کاشی های سنجری، سنگاب خوارزمشاهی، در مسجد بالا سر کتیبه شده است.

وی می گوید: غیاث الدین محمد در قرون هفتم تا نهم هجری نقیب سادات مشهد و در سده نهم تا یازدهم هجری از جمله بزرگان این شهر بوده است.

وی با بیان اینکه گنبد خشتی معلوم نیست قطعاً در چه زمانی ساخته شده، ادامه می دهد: فضای ورودی این بنا از ضلع جنوبی آن وارد رواقی چهار ضلعی می‌شود و سپس به محوطه اصلی، با چهار شاه نشین منتهی می‌ شود.

وی ادامه می دهد: بر روی سنگ مزار غیاث الدین چنین کتیبه شده "مرتضی، اعظم سلطان النقباء،غیاث الدنیا و الدین، امیر سلطان محمد بن سلطان النقباء بدر المله والدین طاهر" و در ادامه تاریخ وفاتش ماه رمضان المبارک سال 832ه.ق آمده است.

..................

گزارش: مرضیه صاحبی