لزوم توجه به بنا و فضای فیزیکی زیارتگاه‌ها در فرهنگ زیارت

به گزارش خبرنگار مهر، اکرم گروسی کارشناس ارشد جامعه شناسی تشیع دانشگاه علامه طباطبایی در یادداشتی که به صورت اختصاصی در اختیار خبرگزاری مهر قرار داده است به بیان نگاهی انتقادی در خصوص ساخت و ساز در فضای زیارتگاهی پرداخته است که در ادامه می‌خوانیم:

دین، به عنوان اعتقاداتی که در امتداد خود دارای مناسک و آیین‌هایی می‌باشد، به امور قدسی سامان می‌بخشد. مبنا و شاکله دین اسلام و مذهب تشیع نیز، مجموعه‌ای از اعتقادات و مناسکی است که امور قدسی و متصل به ماورا را برای پیروانش تعریف و تبیین می‌کند. یکی از مناسک محوری که از ابتدای شکل‌گیری تشیع، جایگاهی مبنایی در شکل دهی مکانیزم رفتاری و کنش‌های اجتماعی پیروان خود داشته، زیارت است. زیارت، مجموعه‌ای از آداب و مناسکی است که ابزاری مهم برای رسیدن به اهداف معنوی و استعلایی آئین تشیع را فراهم می‌آورد.

از همین رو در سپهر فرهنگ شیعی، همواره زیارت و زیارتگاه، مورد توجه ویژه قرار گرفته است. فرهنگ زیارت را می‌توان مجموعه‌ای از عناصر مادی و معنوی حاکم بر امر قدسی زیارت دانست که در کنار یکدیگر تجربه حیات دینی یک زائر را شکل می‌دهند. در این میان نباید هیچیک از این عناصر مورد غفلت واقع شوند. عناصر معنوی همچون باورها، اعتقادات، آگاهی‌ها، شناخت و… که به تناسب میزان و چگونگی شأن، امر زیارت را برای یک زائر معنی دار می‌کنند.

زائر برای ادراک هر چه بهتر این عناصر معنوی، از قوا و احساسات مادی و بدنی، همچون قوای بصری، شنوایی، لامسه و حتی بویایی و چشایی خود در جای خود بهره می‌برد. لذا متولیان و دست‌اندرکاران، هرگز نباید از توجه به ما به ازای شکل دهنده بیرونی هر یک از این قوا، از جمله بنا و فضای فیزیکی یک زیارتگاه، در امر زیارت غافل شوند.

بنا و فضای زیارتگاه‌های مختلف بسیار متفاوت بوده و به تناسب شیوه معماری و آداب و رسوم حاکم بر اقوام مختلف ایجاد و در طول زمان مورد بازسازی و توسعه قرار گرفته است. در واقع چگونگی معماری، انواع المان‌های تزئینی و آذین بندی‌های آن، جنس، رنگ و اشکال به کار رفته در نمای آن، محتوای متون و چگونگی رسم‌الخط آن و… سرشار از ذوق، ظرافت، استعداد، زکاوت، معیار زیبایی سنجی و… مردمان یک زمانه است.

ذوق و ظرافتی که چگونگی ادراک و مواجه فرهیختگان علمی و هنری اقوام در دوره‌های مختلف از امر قدسی و معنوی زیارت را نشان می‌دهد. میراثی غنی و با ارزش که به امانت به دست ما رسیده است و باید به بهترین وجه، به نسل بعدی ارائه شود. لذا نما و مجموعه عناصر فیزیکی یک زیارتگاه، یکی از ابعاد مهم و محوری فرهنگ زیارت هستند که علی رغم اهمیتشان، مورد غفلت قرار می‌گیرند. در همین راستا و متأسفانه، دیده می‌شود بعضاً متولیان هر زیارتگاه، ذیل سیاست‌های کلی توسعه‌ای برای بنا و فضاهای زیارتگاه، بدون بررسی کارشناسی ابعاد این ماجرا و با سلیقه شخصی، دستور بازسازی محوطه زیارتگاه را صادر می‌کنند.

از بین بردن بناها و المان‌های صدمه دیده و تاریخیِ برجای مانده محوطه، ایجاد ساختمان‌هایی با نما و معماری خشک، سرد، بی روح و مکانیکی امروزی، تغییرات ناگهانی و بی ضابطه در کندن و جا به جا کردن سنگ فرش‌های قدیمی حیاط‌ها، تغیر بی حساب و کتاب سنگ‌های تاریخی قبور و یک دست کردن آنها و… از جمله بی توجهی به این عنصر محوری فرهنگ زیارت است.

ولو این بی توجهی با اثرات غیر قابل بازگشت، از سر دلسوزی در ارائه خدمات بهتر به زائران صورت گرفته باشد، نباید از کنار آن به راحتی گذشت. واقعاً نباید در این امر تأمل و تفکر کرد که آیا لازم است با وجود فضای محدود غالب زیارتگاه‌ها، به جای اصرار در ایجاد قبور جدید امروزی و بنا و ساختمان‌های مرتبت با آن، نگه داری المان‌های فرهنگی به ارث رسیده و انجام مرمت‌های لازم متناسب با انواع معماری‌های ایرانی- اسلامی در کانون توجه قرار گیرد؟

آیا نمی‌شود با مشورت متخصصان و کارشناسان، ضمن نگهداری انواع سنگ فرش‌های تاریخی و نمادهای فرهنگی در محوطه زیارتگاه‌ها، زمین و محل عبور و مرور زائران را نیز مناسب سازی کرد؟ (توجه به بحث همسان سازی قبور شهدا که با چنین توجیهاتی همراه بوده و هست و با وجود تاکید رهبری بر ادامه ندادن آن، همچنان این امر غلط در برخی اماکن ادامه دارد)

با همین روندی که به پیش می‌رویم تا چند سال دیگر، بنای این زیارتگاه‌ها با ساختمان‌های اطراف خود چه تفاوتی خواهد داشت؟ آیا نباید به فکر حفظ و امتداد مؤلفه‌های حسی، بصری، ادراکی که در ایجاد حیات معنوی زائر در فضای زیارتگاه تأثیر بسزایی دارد، بود؟ نگاه کارشناسی و تخصصی به چگونگی بازسازی و توسعه فضای فیزیکی زیارتگاه‌ها در کجای سیاست‌های کلی و نگرش رده‌های مدیریتی متولیان زیارتگاه‌ها قرار دارد؟ آیا در نگرش متولیان و دست‌اندرکاران، نگهداری از میراث به جای مانده در بنا و فضای فیزیکی زیارتگاه‌ها اهمیت لازم را دارد؟ در همین راستا در میان ارکان نیروی انسانی تصمیم گیرنده، نیروهای دلسوز، حساس، عالم و واقف به ارزش این میراث فرهنگی به دست ما رسیده، چه جایگاهی دارند و… اینها سوالات بسیار مهمی است که باید هر چه زودتر و تا قبل از آسیب‌ها و تخریب‌های جدید در اماکن زیارتی مختلف، مطرح و مورد بررسی قرار گیرد.

*خبرگزاری مهر آماده دریافت دیدگاه‌های متفاوت با این نوشته و در این موضوع، در قالب یادداشت است.