هنرمندان توان تابوشکنی بیش از این را ندارند/ لزوم نقد روحانی‌نماها

به گزارش خبرنگار مهر، پنجمین نشست تخصصی روحانی در قاب سینما، عصر روز چهارشنبه با حضور محمد هادی‌کریمی، پناه برخدا رضایی، شیدا نیکوروین و سحر عصرآزاد در سینما فلسطین تهران با موضوع "روحانی، زن، سینما" برگزار شد.

در ابتدای نشست شیدا نیکوروین پژوهشگر، محقق و طلبه با اشاره به عنوان برگزاری این جشنواره گفت: خوشبختانه عنوان این جشنواره نشان می دهد که درصدد هستیم بنا به یک سری مصلحت خطوط قرمز را به واسطه هنر از بین ببریم. شاید برگزاری چنین جلساتی در دهه 60 به این راحتی امکان‌پذیر نبود که بخواهیم حضور افرادی را که در زمینه دین دستی در آتش دارند و یا نقشی در زندگی اجتماعی ما دارند، نقد کنیم.

وی با طرح این سوال که چگونه یک روحانی می‌تواند در قاب سینما به تصویر کشیده شود؟ توضیح داد: در پرداختن به چهره‌های مذهبی ما دو رویکرد داریم. مثلا آیا ما می‌توانیم یک زن با نگرش دینداری را و یک فرد در لباس روحانیت را به گونه‌ای نمایش دهیم که خارج از بطن جامعه باشد؟ در مقابل هم گروهی هستند که سعی می‌کنند روحانی را فردی جاری در زندگی مردم بدانند و اگر اینگونه باشد به نظر می آید که فیلمساز قصد دارد نقشی را که خود برای روحانی مناسب می‌داند به مخاطب نشان دهد.

محمد هادی کریمی فیلمساز در ادامه نشست و در پاسخ به این پرسش که آیا در فیلم "بشارت به یک شهروند هزاره سوم" روحانی را به عنوان فردی در متن جامعه به تصویر کشیده است یا خیر؟ گفت: من این فیلمنامه را مبنای فیلمنامه الهه احمدی که یک بانوی طلبه است نوشته‌ام و نگاه ما به شخصیت اصلی فیلم که در حوزه تدریس می کند این بود که کنتراست‌های این شخصیت با محیط اطرافش نشان داده شود. ما کسی را که در حوزه درس دینداری می‌دهد به مدرسه‌ای بردیم که دخترانش خودکشی می‌کنند، که این کنتراست به نظر من خیلی جالب بود.

وی ادامه داد: در تمام طول نگارش فیلمنامه هدف ما این بود که بگوییم این بانوی روحانی شخصیت برجسته‌ای دارد و به واسطه شناختی که از علوم دینی دارد می‌تواند به جامعه کمک کند اما خودش هم دارای یک سری ضعف‌هاست که در مواجهه با افراد آنها را می بیند و به همین دلیل پایش را بر روی زمین گذاشتیم.

کریمی تصریح کرد: شخصیت مینو در "بشارت به یک شهروند هزاره سوم" یک زن معمولی است که همه کارهایی را که یک زن خانه‌دار انجام می‌دهد او نیز انجام می دهد و دلیل آن هم این بود که ما نمی‌خواستیم مانند سایر فیلم‌های سینمای جهان و پرداختشان به راهبه‌ها عمل کنیم و اطلاعاتی از زندگی این بانوی روحانی نشان ندهیم.

این فیلمساز در ادامه نشست با بررسی سیر تاریخی فیلم‌هایی که شخصیت روحانی در آنها نمایش داده شده است، گفت: در ایران قبل از انقلاب تلاش می‌شد روحانی چه مرد و چه زن بیشتر نزدیک به قشر متشرع جامعه باشد و در نهایت آنها را در مسجد ببینیم، اما بعد از انقلاب از این حالت خارج شد و یک روحانی را مردم در بطن جامعه می‌دیدند.

وی توضیح داد: اگر با نگاه جنسیتی هم به این مسئله نگاه کنیم، امروز خانم های طلبه و یا مبلغه همه جا حضور دارند، بنابراین حضور روحانیون در فیلم ها باید باورپذیر باشد و من در زمان ساخت این فیلم نگران بودم که نتوانیم این تصویر واقعی را نشان دهیم. ضمن این که نشان دادن حجاب هم دغدغه دیگر ما در فیلم بود و اینکه چه کار کنیم تا در این فیلم ضمن این که حجاب را نشان دهیم، این حجاب به گونه ای باشد که در خانه و بیرون از خانه متفاوت باشد. در واقع نمی خواستیم تصویر 30 ساله پیش از یک زن روحانی را نشان دهیم.

رد شدن از کلیشه‌ها در سینما سخت است

کریمی تاکید کرد: در سینما رد شدن از کلیشه ها سخت است و تماشاگری که می خواهد فیلم را ببیند بیشتر به یکسری از کلیشه ها دلخوش است که اتفاقا از دنیای مسیحیت آمده که نماد کلیشه رایج از یک قدیسه که همیشه باید با رنج و درد همراه باشد را به تصویر می‌کشد. اما تلاش ما این بود که بگوییم این زن قدیسه نیست و حتی تلاش من این بود که نشان دهم این زن در جایی احساس می کند که باید ایمان خود را تازه کند.

در بخش دیگری از این نشست، پناه برخدا رضایی کارگردان سینما با تاکید بر اینکه تمام تلاش خود را کرده تا با ساخت "گهواره ای برای مادر" حال آدم ها را خوب کند، گفت: قطعا نگاه هر فیلمسازی این است که کاراکتر شما در فیلم برای مخاطب قابل باور باشد. اما حرف دیگری برای ما در این فیلم مهم بود که وقتی کسی فیلم را می بیند اتفاقی برایش بیافتد که با حال خوب حاصل از دیدن فیلمی در رابطه با یک بانوی روحانی از سالن خارج شود.

در ادامه نیکوروین با انتقاد از سیاست گزینشی عمل کردن در برخی از آثار سینمایی گفت: اگر قرار باشد به نوعی دچار یک سکوت و خودسانسوری در جامعه شویم خیلی چیزها را از دست خواهیم داد و این فرهنگ اشتباه است که فکر کنیم یک روحانی در فیلمی مانند مارمولک از همان ابتدا به این شکل بوده و در واقع مجالی برای تحول روحانیون قائل نشویم.

نقد روحانی‌نماها در سینما

وی افزود: نباید از برخوردهایی که توسط برخی روحانی‌نماها صورت می گیرد و باعث می شود جوانان ما به زمین خصم سوق پیدا کنند غافل شویم. اما مهم این است که چگونه از زبان هنر در این مورد استفاده می کنیم.

این کارشناس مسائل دینی خاطر نشان کرد: در برخی از موارد در فیلم ها تصویر غلطی از روحانی نشان داده می شود و انگار هرچه روحانی ساده تر و فقیرتر باشند، قابل لمس‌تر است  در حالی که شهید بهشتی اولین روحانی بود که در قم رانندگی کرد، ساعت مچی دست کرد و حتی به جای نعلین کفش به پا کرد و نشان دادن این تابوشکنی‌ها بسیار خوب است.

محمدهادی کریمی نیز در ادامه نشست گفت: اوایل انقلاب یک سری فیلم ها ساخته شدند که روحانیون در آنها حضور نمادین داشتند تا فیلم پروانه نمایش بگیرد، اما با منقرض شدن نسل فیلم های این چنینی بعد از چند دهه شاهد تصویر دیگری از روحانیون بودیم که روحانیون را در بطن جامعه نشان می داد و شاید دغدغه خود فیلمسازان نیز این بود که ما چگونه فیلمی بسازیم که فیلمی سفارشی به نظر نیاید.

این فیلمساز ادامه داد: البته ساخت این فیلم‌ها چندان هم آسان نبود و به دلیل آن که فیلم سفارشی به نظر نیاید، فیلمسازان سعی کردند روحانیون را افرادی در جامعه نشان دهند که مسئولیتی در جامعه ندارند و حتی عموما روحانیون بسیار تهیدست بودند و این نشان می دهد که حرکتی آغاز شده بود که حتی می خواست دل روحانیون را با نمایش سختی های آنها بدست آورد.

روحانی‌ای که شازده کوچولو می‌خواند

وی افزود: فیلمی ساخته شده که شخصیت روحانی آن شازده کوچولو می خواند و نشان دهنده این است که ما هنوز این اعتماد به نفس را پیدا نکرده ایم که در فیلم هایمان روحانیون کتاب های عرفانی بدست گرفته و یا به زبان عربی صحبت نکنند.

کریمی توضیح داد: مسئله ای که من سعی کردم در فیلم خود به آن بپردازم این بود که یک سبک زندگی دیندارانه به هیچ وجه مشقت‌بار و سخت نیست و یک بانوی روحانی می تواند همانند افراد جامعه زندگی کند، اما از همان ابتدا این سوالات شروع شد که اسم این زن روحانی چیست، چه ماشینی سوار می شود و ...

کریمی در بخش پایانی صحبت های خود تصریح کرد: اگر نشان بدهیم که دیندار بودن چیزی جز فطرت انسانی نیست، موفق بوده ایم و من به عنوان یک فیلمساز دوست ندارم قهرمان داستانم را یک آدم ضعیف نشان دهم. البته تابوها در زمینه روحانی در سینما بسیار هستند و هنوز برای روحانی مرد تابوهای فراوانی داریم اما این دو فیلم که در ارتباط با روحانی زن ساخته شده اند، تابوشکنی کرده و نشان می دهند که یک روحانی زن تنها یک خانم جلسه‌ای نیست.

در ادامه این نشست نیکوروین با انتقاد از کریمی برای به کار بردن واژه خانم جلسه‌ای گفت: اتفاقا من خود یک طلبه هستم و می‌گویم که در این جلسات خانگی کاری کارستان می‌کنند. اما روحانی باید پاسخگوی نیاز امروز جوانان باشد و متاسفم که سینمای ایران نتوانسته به این جلسات رفته و آن را به تصویر کشد. به عنوان مثال روحانی زن بسیاری در قم زندگی می‌کنند که به راحتی می‌توانند سوژه ساخت فیلم‌های مستند باشند.

کریمی نیز در پاسخ به این انتقاد گفت: به خاطر همین تابوشکنی‌ها نمی توان وارد این گونه حریم ها شد و آیا اصلا به فیلمسازان این اجازه را می دهند که دوربین خود را به جلسات خانگی ببرند. هنرمندان توانایی این تابوشکنی را ندارند، چرا که همین الان دارند تاوان این تابوشکنی‌ها را می دهند و اصولا سینما پدیده‌ای شده است که به راحتی همه وارد آن می‌شوند.