سرزمین البرز تکه ای از پارس قدیم/ پل تاریخی کرج چشم روشنی ورودی شهر

به گزارش خبرنگار مهر ، پل تاريخي كرج در ورودی شهر كرج واقع شده است، شهرستان کرج با حدود 2.5 ميليون نفر جمعيت در 35 كيلومتري غرب تهران قرار دارد. استعدادهاي طبيعي از منابع آبي فراوان تا خاك حاصلخيز دشت  اين نوار طولاني را از دوره هاي باستان براي سكونت اجتماعات بشري مناسب قرار داده است كه شواهد آن به شكل آثار باستاني ارزشمند در كنار راه هاي ارتباطي كهن از دوره هاي گوناگون پراكنده شده است.

تا قبل از حمله مغول به ايران راه ارتباطي قزوين – ري از طريق سگزآباد و كناره شهريار بوده است ولي پس از حمله مغول راه دوم يعني راه قزوين، كرج به ري ترجيح داده شد كه وجود پل قديمي كرج قلعه صمصام و كاروانسرا خود دليلي بر اين مدعاست.

معاون ميراث فرهنگي استان البرز در گفتگو با خبرنگار مهر، با بيان اين مطلب كه جاده ابريشم شاهراه ارتباطي شرق و غرب آسيا بوده است گفت: از قرن دوم قبل از ميلاد اين راه تجاري رونق داشته و مناسبات ميان چين و امپراطوري روم از اين طريق انجام گرفته است نقش واسطه اي ايران در اين روابط تجاري بسيار مهم بوده و با وجود تلاش هايي كه از طرف امپراطوري روم و بيزانس صورت گرفت در تمامي دوران قبل از اسلام برتري و تسلط ايران بر اين جاده حفظ شد و بخش قابل توجهي از مناسبات تجاري جهان اسلام از اين طريق انجام گرفته است.

ابوالفضل عبيدي در ادامه درباره عبور جاده ابريشم از ايران افزود: كاروانسراها در دوره هاي مختلف در ايران ساخته شده كه بعضي از اين كاروانسراها چون در مسيرجاده ابريشم قرار مي گرفت اهميتش دو چندان مي شد. مقارن با روي كار آمدن دولت سلجوقي در ايران مسير جاده ابريشم اندكي تغيير مي كند و اين تغيير نصيب مردم كرج مي گردد و با رد شدن اين جاده از جنوب كرج باعث ساخته شدن چندين عمارت، پل، كاروانسرا و ... مي گردد. يكي از اين اماكن پل تاريخي كرج است.

عبيدي در ادامه با اشاره به موقعيت جغرافيايي و فعلي بنا اظهار داشت: پل قديمي كرج در ورودي شهر كرج بر روي رودخانه كرج ساخته شده است. جاده كرج به چالوس در ضلع شرقي پل واقع گرديده و پل ساخته شده در ورودي شهر در ضلع جنوبي آن قرار دارد. 

وي در ادامه گفت: پل تاريخي كرج در گذشته ارتباط ميان ري و تهران را با قزوين و غرب كشور ميسر مي ساخته است و در سفر نامه ها و اسناد تاريخي بسياري از آن سخن به ميان رفته است.

وي در ادامه تاكيد كرد: طبق اسناد بدست آمده قدمت پل به دوران سلجوقي نزديك است و آثار به جا مانده از اين بنا مانند ستون هاي پل اين ادعا را كه پل در زمان سلجوقيان ساخته شده را اثبات مي كند.  ولي نكته حائز اهميت آن است كه دوره تكميل تعمير و رونق پل به زمان شاه عباس صفوي باز مي گردد و در اين دوره است كه شاهد شرح هاي مختلف سياحان از پل تاريخي كرج هستيم نظير شرحي كه پيتر دلاواله در سفرنامه خود از پل  ايران آورده است و همانطور كه مي دانيم سفر او به ايران در زمان شاه عباس رخ داده است. همچنين جيمز موريه در اولين سفر خود به ايران (1810 – 1809ميلادي مصادف با 1223 – 1222 قمري) ضمن عبور از كرج از پل شكسته روي رودخانه كرج و ساختمان هاي مخروبه ديگري در نزديكي آن ذكري به ميان مي آورد ( احتمالا بناهاي مخروبه و آثار قلعه صمصام بوده است).

پل تاریخی کرج قبل از مرمت و بازسازی

عبيدي در ادامه مي افزايد: از جمله قديمي ترين اسنادي كه در مورد اين پل وجود دارد ذكري است كه حمدالله مستوفي از آن نموده است.

در كتاب سرزمين شرقي آمده است: " حمدالله مستوفي ضمن شرح كرج، از پل رودخانه كرج نيز نام برده است و نوشته كه اين پل داراي يك طاق بوده است و آن را به "خاتون" نسبت مي دهند و بنا به عقيده برخي كارشناسان مراد از "خاتون" تركان خاتون همسرملكشاه سلجوقي است.

وی در امور سیاسی مملکت دخالت مستقیم داشت و در سلطنت با همسرش شریک بود. بسیاری از مورخان وی را از مهمترین عوامل برکناری و سپس قتل خواجه نظام الملک توسی، وزیر ملکشاه، می دانند. وي به اقدامات عمراني نيزمانند سياست بسيارعلاقه مند بوده و آثاري ديگر نيز از اقدامات وي به جا مانده است.

در روايتي ديگر برخي از مورخين معتقد هستند كه منظور از "خاتون" زبيده خاتون، همسر محبوب هارون‌الرشيد، است. زبيده دختر جعفر بن منصور همسر محبوب هارون‌الرشيد و مادر محمدامين است که ثروت او زبانزد مردم همعصرش بود. به طوري که حريري در يکي از آثار خود، جايي به کنايه ذکر مي‌کند که " شيرين به جمالش مي‌نازد و زيبده به مالش" وي مخارج زيادي را صرف بناها و آثار خيريه مي‌کرد که از مشهورترين آنها چشمه آبي است مشهور به عين زبيده که از نقطه‌اي واقع در وادي نعمان با حفر قنات به مکه آورده شده است."

وي در ادامه می آورد: روايتي نيز در کتاب "نزهة‌القلوب" آمده است که بناي تبريز را به سال 175 ه ق به زبيده همسر خليفه هارون‌الرشيد نسبت داده‌اند که به نظر چندان معتبر نمي‌آيد و گويا از آنجا ناشي شده است که پس ازمصادره اموال يکي از ملاکان اموي آذربايجان، قسمت قابل توجهي از اموال وي به زبيده اعطا شد.

 با توجه به تقدم و تاخر دوره هاي تاريخي، سلجوقيان بعد از عباسيان بر سر كار آمده اند پس اين نظريه كه پل تاريخي به خاتون همسر هارون الرشبد ارتباطي داشته باشد رد مي شود.

وي درباره مشخصات بنا افزود: پل تاريخي كرج در ورودي شهر و بر روي دره رودخانه كرج ساخته شده است. پل داراي دو چشمه طاق يكي بزرگ در شرق و ديگري كوچكتر در غرب است. در بين طاق پايه قطوري ساخته شده است كه در ميان پايه فوق دو غرفه تعبيه شده است. " غرفه هاي فوق به صورت دو طبقه بر روي هم ساخته شده است." پايه شرقي پل به صخره اي در كوه مجاور متكي است و پايه سمت غرب به يك صخره بزرگ در ديواره دره اتكاء كرده است.

طول پل 61.20 متر و عرض 8.80 متر است. قسمت اعظم پل بر روي چشمه طاق بزرگتر قرار دارد. اين چشمه طاق با يك قوس جناقي زيبا ساخته شده است. طول چشمه طاق 20.20 متر و ارتفاع آن از سطح آب تا كف پل 12 متر مي باشد.  چشمه طاق كوچكتر در قسمت غربي پل ساخته شده است. از اين چشمه طاق در فصل بهار كه حجم آب رودخانه طغيان مي كند آب عبورمي كرده است.

طول چشمه طاق فوق 7.40 متر و ارتفاع آن از كف پل تا سطح آن 9.40 متر مي باشد. قطر پايه بين دو چشمه طاق 6.60 متر مي باشد. در داخل پايه يك غرفه دو طبقه تعبيه شده است. كه در هر طبقه داراي 2 طاقنما در هر دو جبهه شمالي و جنوبي است.

عرض طاقنما 1.60 متر و ارتفاع آنها 2.20 متر است. در جبهه غرب پايه در داخل قوس كوچك با يك راه پله براي ورود به طبقه دوم تعبيه شده است.

پل تاریخی کرج بعد از مرمت و بازسازی

در جبهه شمالي چسبيده به پايه وسط يك موج شكن مثلث ساخته شده است كه كار آن هدايت آب به داخل چشمه طاق است پايه هاي پل با لاشه و قلوه سنگ و ملات آهك و ساروج ساخته شده است. و نماي آن آجر كاري شده است و بقيه بنا به كمك آجر ساخته شده است.

در اين بنا آجرهاي قرمز دوره صفوي به ابعاد 25*25 سانتيمتر مشاهده مي شود و همچنين در قسمتهايي از بنا آجرهاي قاجاري به ابعاد 19*19 سانتيمتر نيز ديده مي شود. اين امر مي تواند نشانگر اين مطلب باشد كه بناي پل يكبار در دوره صفوي ساخته شده است و سپس در دوره قاجاري در بعضي از قسمتهاي بنا تعميراتي صورت گرفته است.

البته دو گمانه در جبهه شرقي پل باز شده است و ما شاهد يك پي و كف سنگي بوديم كه مي تواند دليلي بر اين مطلب باشد كه پل متعلق به پيش از دوران صفوي است و بعد از تخريب آن مجددا در اين دوره بازسازي شده است.

وي در ادامه از خصوصيات بارز بنا نام برد و گفت: پل تاريخي كرج به منظور ايجاد ارتباط ميان دو سوي رودخانه كرج و در محلي مناسب ايجاد گرديده تا اين ارتباط را برقرار سازد و از ابتداي ساخت نيز مورد بهره برداري بوده ولي در سال 1330 كه خسارات زيادي در اثر عبور و مرور وسایل نقليه به پل رسيد و همچنين با وجود ساخته شدن پل جديدي كنار آن عبور و مرور از روي پل قطع گرديده و پس از اين دوره و تا كنون با نظارت و اعمال نظر كارشناسان آثار تاريخي كرج حفظ و به طور مستمر مرمت گرديده است.

وي در ادامه اظهار داشت: به علت كاربري خاص اين سازه و توجه به ايستايي و خصوصيات فني آن كمتر توجهي به تزئينات گرديده و سواي آجركاري نماي پل، تزئين خاصي ديده نمي شود. و هم اكنون اين پل تحت اختيار و مالكيت سازمان ميراث فرهنگي قرار دارد.

وي در پايان گفتگو به فضاي كنار زايندرود اشاره كرد و گفت: حق شهروندان كرجي است كه مانند هموطنان اصفهاني از فضاي كنار اين اثر تاريخي و زيبا استفاده كنند و لحظات خوشي را در كنار خانواده در اين مكان سپري نمايند.

وي به تعامل شهرداري و ميراث فرهنگي اشاره كرد و گفت: در سال 91-90 قرار بر اين بود اداره زيباسازي شهرداري کرج اطراف بنا را براي شهروندان محترم آماده كند تا همشهريان و هم استاني هاي عزيز بتوانند از فضاي زيباي اين اثر تاريخي استفاده كنند ولي اين طرح فقط بر روي كاغذ ماند و به مرحله اجرا نرسيد. در گزارش بعدي به سراغ اداره زيباسازي شهرداري خواهيم رفت تا ببينيم اين طرح در گوشه كدامين قفسه در حال خاك خوردن است....

گزارش: ساره نوري