اهمیت مراكز ارتباطات سنتي؛ از مسجد تا زورخانه

به گزارش خبرگزاری مهر، "ارتباطات سنتي"به طور عمده به ارتباطات انساني، شفاهي، چهره به چهره و بي واسطه فردي و گروهي اطلاق مي شود كه علي رغم ظاهر ساده و ابتدايي مي تواند كاركردهاي پيچيده و متنوعي داشته باشد. اين نوع ارتباطات گرچه به دليل گسترده و پيچيده شدن جوامع انساني كاركرد گذشته خود را از دست داده اند، اما هنوز هم از نفوذ و اعتبارخاصي برخوردارند، زيرا به طبيعت انساني و نيازهاي عاطفي و معنوي او نزديك ترند. در عين حال ارتباطات نوين نيز هر جا بر اساس زير ساخت هاي ارتباطات سنتي شكل گرفته اند موفق تر و كارآمدتر بوده اند.

ارتباطات سنتی در گذشته و پيش از پيدايي وسايل ارتباطي جديد تنها وسيله اطلاع رساني، مبادله پيام ها و برقراري ارتباط بين افراد و گروههاي مختلف اجتماعي بوده اند و در جوامعي كه به لحاظ پيشينه تاريخي داراي نظام منسجم و كارآمد ارتباطات سنتي بوده اند تامين نيازهاي اطلاعاتي از طريق اين شبكه براي مردم به نوعي فرهنگ و عادت تبديل شده است. به همين دليل در كشورهايي كه ارتباطات نوين بي توجه به چنين پشتوانه و پيشينه و بدون استفاده از عناصر موثر ارتباطات سنتي شكل گرفته اند،از نفوذ، اعتبار و كارايي لازم برخوردار نيستند و شايد نتوانند اعتماد، همراهي و همدلي عمومي را به نحو مطلوب جلب كنند. دراينجا نگاهي گذرا به برخي ازمراكز ارتباطات سنتي مي پردازيم.

مسجد

مسجد كه در لغات به معناي"سجده گاه"است در طول تاريخ حيات خود تنها يك مركز عبادت و پرستش خداوند نبوده و همواره استفاده هاي چندگانه از آن مي شده است. نشر معارف و احكام اسلامي، تعليمات ديني و علمي، سوادآموزي، انجام امورقضايي،حل و فضل اختلافات اجراي حدود بر بزهكاران،ايراد خطابه هاي آتشين در هنگامه بحران وجنگ براي جمع آوري مسلمانان و اعزام آنها به جهاد با دشمنان و اتخاذ تدابير لازم براي زندگي بهتر مردم،اصلاح اوضاع اجتماعي و رسيدگي به محرومان از جمله كاركردهاي مسجد ازآغاز تا امروزاست.پيامبر اسلام (ص)در نخستين فرصتي كه در راه هجرت از مكه به مدينه به دست آورد اولين مسجد را به عنوان يك پايگاه مهم اجتماعي و تربيتي اسلام در چند كيلومتري مدينه به نام مسجد"قبا"تاسيس كرد. مسجد ازآغاز پيوندي نا گسستني با عبادت،فرهنگ،اقتصاد و سياست داشته و به صورت يك كانون عبادي-سياسي فعاليت مي كرده است.

بازار

از قديمي ترين مراكز اقتصادي، اجتماعي و ارتباطي به شمار مي رود و سابقه آن به چندين هزار سال قبل باز مي گردد در واقع از زماني كه توليد بر مصرف پيشي گرفت بازار نيز به وجود آمد. بازار به دو رديف دكان اطلاق مي شود كه روبه روي هم زير سقف مشتركي قرار دارند. در زبان پهلوي اين واژه به شكل"واكار" آمده و در فارسي باستان به شكل"آباكاري"كه خود مركب است از"آبا"به معني"محل اجتماع" و "كاري"به معني محل خراميدن و چريدن. در همان ايام اعراب در اين لغت تصرف كرده و آن را به بيزار تبديل كردند. واژه بازار به همين شكل از طريق زبان فرانسه به ساير زبان هاي اروپايي راه يافت وفرانسويان اين لغت را از پرتغالي ها گرفتند زيرا آنها اولين داد و ستد را با ايرانيان داشتند. مطالعه پيشينه و نحوه شكل گيري و فلسفه وجودي بازارها نشان مي دهد كه اين مراكز به دو صورت نقش مهمي را در ارتباطات سنتي در طول تاريخ ايفا كرده اند.

درشكل نخست،اگر ارتباطات را به معناي مبادله اطلاعات ميان افراد و گروهها و نقل و انتقال اخبار و رخدادها و واقعيت ها در نظر بگيريم بازار هم در لغت و هم در عرف، محل اجتماع و داد و ستد اطلاعاتي و تفسير و تشريح رويدادها و خبر گيري از حال يكديگر و نيز تصميم گيري ها مهم سياسي، اجتماعي و اقتصادي بوده است و در حالت دوم اگر راههاي ارتباطي، خطوط مواصلاتي و قرار گرفتن در مسير رفت و آمدهاي شهري و نيز محل توقف و استراحت مسافران و خريد و فروش كالا و در نتيجه مبادله اطلاعات بازرگاني و اقتصادي را به عنوان بخشي از شبكه گسترده ارتباطات بشناسيم، محل قرار گرفتن بازارها و موقعيت سوق الجيشي و جغرافيايي آنها غالبا از چنين ويژگي برخوردار بوده است. محل برپايي بازارها معمولا در نقاط پر رفت و آمد شهرها در كنار دروازه هاي ورودي و خروجي شهر يا در مناطق مركزي و نيز كنار زيارتگاه ها،مساجد و مدارس بوده است.

بسياري از فضاهاي اجتماعي، سياسي و اداري نيز در نزديكي بازارها شكل مي گرفتند. دار الحكومه، مسجد جامع، ميدان عمومي شهر و بازار معمولا از مجموعه هاي پيوسته و مرتبط بوده اند. برگزاري برخي ديگر از مراسم مذهبي كه خود بخشي از پيكره ارتباطات سنتي را تشكيل مي دهند در اين مجموعه هاي به هم پيوسته بيانگر نقش ارتباطي بازار است.مثلا گفته مي شود كه در تمام ايام عاشورا در مجموعه بسياري از بازارها"تهران و شهرستان ها"مراسم تعزيه خواني بر پا مي شده است. اين مراسم را هنوز هم در برخي از مراكز تجمع مذهبي در بازارهاي تهران و شهرستان ها مي توان سراغ گرفت.بدين ترتيب بازار به عنوان نهادي اجتماعي و ظايف و نقش هاي مختلفي را برعهده دارد.

قهوه خانه

قهوه خانه كه امروز تا حدود زيادي رنگ و شكل سنتي خود را از دست داده است به عنوان يكي از مراكز مهم و اصلي ارتباطات سنتي در گذشته نه چندان دور از پر رونق ترين و پر شورترين و پر رفت و آمد ترين اماكن عمومي در شهرها و روستاها بوده است. ورود قهوه به ايران و داير شدن قهوه خانه در كشور ما به دوران سلطنت 53 ساله شاه طهماسب صفوي مي رسد. البته قهوه خانه تا دوره شاه عباس رونق چنداني نداشت اما در اين زمان به اوج خود رسيد نخستين قهوه خانه ها در قزوين، تبريز و اصفهان داير شد.

قهوه خانه هاي سنتي مهمترين پايگاهها و مراكز ارتباطي و اجتماعي بوده اند و محل بحث و گفتگو ها،مبادله اخبار و اطلاعات و تصميم گيرهاي سياسي و اجتماعي،و اوقات فراغت و سرگرم شدن مشتريان با چاي و ديزي و قليان و نقال و پرده خوان و شاهنامه خوان به شمار مي آمده اند.

زورخانه

زورخانه را گرچه به ظاهر نمي توان در شمار ساير مراكز ارتباطات سنتي قرار دا د اما اگر به فلسفه شكل گيري،نقش تاريخي و آداب و رسوم حاكم بر آن توجه نماييم اهميت و جايگاه والاي آن را از اين نظر درمي يابيم. زورخانه در طول تاريخ محل مراجعه و ديدار جوانان،ميان سالان و حتي گاه پير مردان غيور وطن پرست و ظلم ستيز بوده است. نقالي مرشد زورخانه كه در محلي مخصوص قرار مي گيرد و با صوت خوش اشعاري را در مدح مولاي متقيان حضرت علي(ع) مي خواند و حركات موزون ورزشكاران باستاني در ميان گود زورخانه، هماهنگ با نواي روح بخش مرشد، فضايي حماسي و روحاني را به و جود مي آورد و آيين جوانمردي، حمايت از ضعيفان و بي پناهان و مبارزه با ظلم و جور را مي گستراند.

زورخانه به لحاظ بافت و معماري خاص خود از چشم اغيار پنهان بود و بنابراين راحت تر از بسياري مكان هاي ديگر مي شد در آن به بحث و تبادل نظر و اطلاع رساني در مورد امور اجتماعي و سياسي تصميم گرفت و برنامه عملي ريخت. باستان كاران از هر قشر، گروه و صنفي بودند و به همين دليل گردهم آمدن پيوسته آنان مي توانست از زورخانه يك رسانه گروهي يا پايگاه ارتباطي نيز بسازد.