البرز رنگین کمانی از آیین ها در طولانی ترین شب سال/ یلدا جامه سپید بر دامنه های البرز می گستراند

به گزارش خبرنگار مهر ، یلدا شبی است در جستجوی رد پای پاییز در مسیر برف ها برای رسیدن از تاریکی ها به نورانی های خورشید.... شبی سرد به قدمت هزار شب که بهانه ای می شود برای گرم شدن ارتباطات خانوادگی.

هر سال سی ام آذر ماه که از راه می رسد کتاب خاطرات مان را از گنجه قدیمی و رنگ و رو رفته ای بیرون می کشیم به یاد گذشته هایی که در شب های یلدا داشتیم خاطره بازی می کنیم...

همان شب های یلدا که به خانه مادربزرگ می رفتیم و بساط کرسی را بر زیر سقف گنبدی آسمان پهن می کردیم و از حفره کوچکی که سوسوی سرما می زد نظاره گر بارش برف به کاسه انار روی کرسی بودیم.همان شب هایی که فارغ از هر دغدغه ای تا صبح شاهنامه خوانی داشتیم و چندین و چند باره به حافظ تفأل می زدیم.

ثانیه های در گذرند و لحظه به لحظه به بلندترین شب سال نزدیک می شویم، البرز ایران کوچک هم هم صدا با ثانیه های به شماره آمده پاییز در انتظار طولانی ترین شب سال است. باغ داران انارهای شب چله را از دل باغ ها دست چین کرده و روانه بازار ساخته اند.

شهر در همهمه و هیاهوی خرید مردم برای شب یلدا است، خیابانها و مغازه ها این شب ها چراغ شان پر نور تر است گویی، بازار خوراکی های شب یلدا هم داغ داغ است از هنداونه  تا آجیل و... بوی میوه های شب یلدا و شیرینی های تازه می آید. هندوانه یکی از میوه های ثابت شب چله به شمار می رود، از قدیم الایام معتقدند هر که در شب چله هنداونه بخورد تا پایان زمستان دچار بیماری نمی شود و هر قوم و فرهنگی بنا به عقیده ای خاص سعی می کنند میوه هندوانه را شب یلدا داشته باشند.

البرز رنگین کمان آیین ها در طولانی ترین شب سال

استان البرز به جهت آنکه سرزمین اقوام ایرانی به شمار می رود در جای جای آن می توان شاهد برپایی مراسم متفاوتی از آیین های شب یلدا بود، هر چند که این روزها آیین های شب یلدا متفاوت تر از قبل شده است اما ریشه هایی از آن را در مراودات شبانه می توان دید که نخستین وجه تشابه آن در گرد هم آمدن و شب‌نشینی های اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر تجلی پیدا می کند.

فال سوزن همدانی ها در شب چله

همدانی ها در این شب فال سوزن می گیرند به این ترتیب که  همه دور تا دور اتاق می نشینند و و پیرزنی به طور پیاپی شعر می‌خواند، دختر بچه‌ای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند و مهمان‌ها بنا به ترتیبی که نشسته‌اند شعرهای پیرزن را فال خود می‌دانند.

سفره رنگارنگ شیرازی ها

شیرازی ها در شب چله سفره ای به رنگارنگی رنگین کمان پهن می کنند و انواع مرکبات و هندوانه را برای سرد مزاج‌ها و خرما و رنگینک برای گرم مزاج‌ها فراهم می آورند، حافظ خوانی هم جزء جدایی ناپذیر شب چله شیرازی ها است.

انتظار استقبال از قارون در لباس هیزم شکن در میان اقوام کرمانی

مردم کرمان تا سحر انتظار استقبال قارون افسانه‌ای را می کشند، قارون در لباس هیزم‌شکن برای خانواده‌های فقیر تکه‌های چوب می آورد و آنها معتقدند این چوب‌ها به طلا تبدیل شده و برای آن خانواده، ثروت و برکت به همراه خواهد داشت.

تزئین ماهی شب چله در اقوام گیلان

در گیلان هندوانه را حتماً فراهم می‌کنند و معتقدند که هر که در شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمی‌کند و در زمستان سرما را حس نخواهد کرد. در شمال و آذربایجان رسم بر این است که در این شب طبق هائی تزیین شده به خانهٔ تازه‌عروس یا نامزد خانواده می فرستند، مردم آذربایجان در سینی خود هندوانه‌ها را تزئین کرده و شال‌های قرمزی را اطرافش می‌گذارند، در حالی که مردم شمال یک ماهی بزرگ را تزئین کرده و به خانهٔ عروس می‌برند.

گیلانی ها «آوکونوس» میوه ای است که حتما در شب چله مصرف می شود و روش تهیه آن هم به این شرح است که در فصل پاییز ازگیل خام (چند روز مانده به ریختن و رسیدن کامل) را در خمره می ریزند، خمره را پر از آب می کنند و کمی نمک هم به آن می افزایند و در خم را می بندند و در گوشه ای خارج از هوای گرم اطاق می گذارند. ازگیل سفت و خام، پس از مدتی، پخته و آبدار و خوشمزه می شود. آوکونوس ازگیل در اغلب خانه های گیلان تا بهار آینده پیدا می شود و ازگیل تر و تازه و رسیده و خوشمزه را از خم بیرون می آورند و آن را با گلپر و نمک در سینه کش آفتاب می خورند.

شب موسیقی های مردمی برای تبریزی ها

تبریزی ها نیز در موسم یلدا «عاشیق ها» می نوازند. عاشیق ها خنیاگران محلی هستند که اشعار و موسیقی آنها برگرفته از موسیقی مردمی است، آنها در حین اجرای برنامه، داستان می خوانند، فی البداهه شعر می سرایند و ساز می زنند. قصه هایی که عاشیق ها در شب یلدا می گویند ریشه در افسانه های کهن ایرانی دارد. قصه های قهرمانی مثل «کوراوغلو» و قصه های مهر و محبت شبیه «قربانی و پری» از قصه های مشهور عاشیق هاست.

تناول گندم شیره خاص لرستانی ها

اما لرستانی ها در شب چله «گندم شیره» می خورند، گندم شیره، گندمی است که در شیره می خیسانند و زردچوبه و نمک را با آن مخلوط می کنند سپس آن را روی ساج برشته می کنند و همراه خلال بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط می کنند و می خورند. یکی دیگر از رسوم زیبای لرها به این شکل بوده که پسران کوچک و نوجوان، شب یلدا بر پشت بام خانه ها می رفتند و کیسه ای را به همراه طنابی از سوراخ دودکش خانه ها به داخل خانه آویزان می کرده اند و شعری محلی می خواندند با این مضمون که صاحب خانه، انشاالله خیر به خانه ات ببارد و کدخدای خانه ات نمیرد چیزی بده این پسر کوچک بیاورد. صاحبخانه از تنقلاتی که برای شب چله تدارک دیده بود، داخل کیسه می گذاشت و گاهی پیش آمده که صاحبخانه برای مزاح، دختر خردسال کوچکش را در کیسه گذاشته و آن پسر کیسه را کشیده بالا و این آشنایی در خیلی از موارد باعث ازدواج در بزرگسالی می شده است.

آیین بخت گشایی در تهرانی های قدیم با پنبه زنی

 تهرانی های قدیم اما به آیین «بخت گشایی» معقتد بوده اند. که می گویند کار و بار شغل «پنبه زنی» و افراد پنبه زن در چند روز مانده به این شب کاملا رونق پیدا می کرده. حکایت جالبی که در این باره نقل شده این است که خانواده های دارای دختر دم بخت علاوه بر سپردن تشک و متکاهای خود به پنبه زن هدف خاصی را دنبال می کرده اند. آن هدف هم چیزی به جز اعتقاد به رسم بخت گشایی نبوده. نقل است که والدین دختران دم بخت هنگامی که پنبه زن به هر دلیلی دست از کار می کشیده و آنها کمان پنبه زنی را تنها می یافته اند فورا دختر موردنظر را از میان کمان عبور می داده اند و معتقد بوده اند که بخت دختر همانند زه کمان به زودی گشوده خواهد شد. چون طبعا زه کمان به محض ورود دختر از آن پاره می شده است. طبیعی است که پاره شدن چله کمان آن هم در شبی چون شب «چله» که کاروبار سکه است برای پنبه زن ها به عنوان یک مصیبت قلمداد می شده و آنان معمولا سعی می کرده اند که چهارچشمی مواظب کمان خود در خانواده های دارای دختر دم بخت باشند یا پیشنهاد کار از سوی آنان را نپذیرند. یکی از سرگرمی های مردم تهران در دوران قدیم حضور در قهوه خانه ها و گوش سپردن به اوراد نقالان و تماشای تردستی وشعبده بازی بوده. کسانی دیگر هم گاه به گاه به خانه همدیگر می رفته اند و تا پاسی از شب گل گفته و گل می شنیده اند.استحمام دسته جمعی در هوای سرد با آب گرم گروهی از تهران نشینان را به ضیافت شب یلدا می برده و کیسه کشی و مشت و مال انگار تمام خستگی یک سال کاری را از تن قشر زحمتکش بیرون می کرده. ظاهرا در محیط حمام هم یک یا چند نفر به نوبت مسوولیت سرگرم کردن دیگران را به عهده می گرفته اند و با نقل لطیفه های گوناگون به سپری کردن اوقات خوش کمک می کرده اند.

نقش آفرینی روحانیون با فرا رسیدن طلوع خورشید

روحانیان تهران قدیم در شب یلدا مسئولیت سنگینی را بر عهده داشتند. آنان با فرارسیدن سپیده صبح و شنیدن صدای اذان به پشت بام ها می رفتند و با دعوت مردم به تقوی تا طلوع آفتاب به خواندن اشعار مذهبی و ادعیه می پرداختند و دعا می کردند. در آن زمان روی بام اکثر خانه ها چارطاقی مخصوص شب خوان ها وجود داشته که مخصوص مراسم های گوناگون بوده است.یکی دیگر از زیبایی های صبح شب یلدا آب و جاروی جلوی خانه ها توسط تهرانی های قدیم است. تهرانی های قدیم معتقد بوده اند که هر کس چهل صبح بعد از شب یلدا جلوی خانه خود را آب و جارو کند سعادت رسیدن به خدمت حضرت خضر را خواهد یافت و هر حاجتی داشته باشد به آن خواهد رسید.

صبحانه ای مفصل پس از انتظار در بلندترین شب سال

یکی دیگر از مراسم مخصوص شب یلدا همان گونه که گفته شد بیدار ماندن تا صبح بوده و کسانی که موفق به این کار می شده اند صبح روز بعد با انرژی تمام صبحانه مفصلی نوش جان می کرده اند. صبحانه ای که در صبح روز بعد یلدا در خانه ها رواج پیدا می کرده شامل چای، چای دارچین، شیر چای، کله پاچه، عدس پخته، حلیم، آب لبو و لبو بوده که این نوع غذاها تا آخر زمستان در اکثر جاها ادامه پیدا می کرده و هم اکنون نیز اکثر قهوه خانه ها و رستوران های امروزی از آن پیروی می کنند.

استان البرز، سرزمین اقوام ایران زمین در آستانه شب یلدا در سراسر نقاط شاهد مراسم و آیین های مردمانی از جای جای ایران زمین است، در این شب به یاد سنت های دیرینه تا صبح در انتظار طلوع خورشید و داشتن زمستانی مطبوع شب را تا صبح به انتظار می نشینند.

................................................
گزارش: سپیده غفاری