ارس سرمایه طبیعی خراسان شمالي/ جور تبر بر ريشه میراث کهن ادامه دارد

به گزارش خبرنگار مهر، خراسان شمالی دو میلیون و 33 هزار و 36 هکتار عرصه منابع طبيعي دارد که از این وسعت یک میلیون و 400 هزار هکتار مرتع، بیش از 183 هزار هکتار بیابان و 434 هزار و 550 هکتار جنگل هم است.

جنگل هاي خراسان شمالي در دو ناحيه رويشي ايران و توراني و هيركاني قرار دارند و گونه اصلي اين جنگل ها هم درخت ارس با نام علمي Junipyrus spp  و نام هاي محلي آرچه و مرخ است.

ارس كه يكي از چهار سوزني برگ بومي كشور و از خانواده سرو محسوب مي شود در منطقه خراسان قدمتي به اندازه تاريخ دارد، مصداق آن كه برخي از پايه هاي كهنسال اين گونه نظير درخت ارس واقع در سراني شيروان يكي از كهنسال ترين درخت هاي ثبت شده در كشور بوده و قدمتي تاريخي دارد.

پدران نيك آيين و نيك سرشت ما ايرانيان سرو را نماد جاودانگی و حیات پس از مرگ مي دانستند به همين دليل نيز مي شود ارس را میراث طبیعی کهن ایران زمين دانست، ميراثي كه اكنون در خراسان شمالي به درخت مراد طبيعت و نماد عرصه هاي زيست گياهي اين استان تبديل شده است.

اما با اين وجود برخي شاخص هاي اين گونه از جمله مقاومت و راست قامتي آن سبب شده بود تا در سال هاي دور قطع اين درخت به منظور استفاده به عنوان تيرهاي چوبي سقف و يا استفاده هيزمي به فراواني انجام شود، مسئله اي كه سبب كاهش شديد تعداد اين گونه ها در استان شد.

اما تاسف بارتر اين است كه اكنون نيز با وجود رفع نسبي اين نيازهاي گذشته با استفاده از تيرآهن و سوخت هاي نفت و گاز، هنوز هم جور تبر مريدان بي مروت اين درخت مراد، همچنان ادامه دارد تبري كه در حال حاضر ديگر شكل و شمايل سابق و سنتي خود را ندارد.

در واقع اكنون ورود دام به جنگل هاي ارس خراسان شمالي بزرگترين تهديد اين ذخيره هاي ژنتيكي محسوب مي شود چرا كه با ورود دام و از بين رفتن تاچ پوشش نهال هاي جوان عملا امكان رشد و افزايش طبيعي اين گونه ها در عرصه از بين رفته است، معضلي كه در حال حاضر منابع طبيعي خراسان شمالي تنها چاره آن را قرق مناطق و عرصه هاي اين درخت يافته است.

ارس درختي كه ريشه در پيشينه طبيعي استان دارد

حميد عتباتي، كارشناس ارشد جنگلداري در مورد گونه ارس در خراسان شمالي در گفتگو با خبرنگار مهر، مي گويد: ارس با نام علمي Junipyrus spp  و نام هاي محلي آرچه و مرخ از خانواده Cupracaceae   بوده و داراي چهار جنس Polycarpus, Communis, Excelsa  و Oxycedrus  است كه در خراسان شمالي Polycarpus, Communis, Excelsa  رويشگاه تشكيل داده اند.

او مي افزايد: اين درخت يكي از چهار سوزني برگ بومي ايران كه شامل زربين، سرو خمره اي، سرخدار و ارس هستند، محسوب مي شود و معمولا در نواحي كوهستاني بر روي سازند هاي آهكي رشد مي كند.

به گفته عتباتي ارس به لحاظ اكولوژيكي داراي سازگاري بالايي بوده، آشيان اكولوژيك وسيعي را به خود اختصاص مي دهد و معمولا در استان از ارتفاع 800 متر تا دو هزار و 500 متري رويش مي كند.

وي با بيان اين كه اين گونه در كشور در عرصه هايي به وسعت حدود دو ميليون هكتار وجود دارد، اظهار مي كند: ارس در دامنه جنوبی رشته کوههای زاگرس و البرز از آذربایجان تا خراسان و به ویژه در شرق کشور و در ارتفاعات به صورت عمومی یافت می‌شود.

عتباتي مي گويد: برگ هاي اين درخت به اشكال سوزني، فلسي خاردار و فلسي بي خار بوده و چوب آن سلولوزي متراكم است، به گفته وي ميوه اين درخت شفت و داراي سيستم ريشه سطحي و عميق است.

اين كارشناس ارشد جنگلداري با اشاره به اين كه ارس داراي خاصيت آللوپاتي بوده و معمولا به صورت خالص تيپ رويشي تشكيل مي دهد، عنوان مي كند: اين درخت داراي رشد بسيار كندي بوده و جزء گونه هاي دير زيست محسوب مي شود كه داراي توان اكولوژيك بالايي برای سازگاري با شرايط محيطي است.

به گفته وي در بعضي از مناطق خراسان شمالي پايه هاي كهنسال گونه ارس يافت مي شود كه به عنوان مثال درخت كهنسال ارس سراني واقع در شهرستان شيروان يكي از درختان كهنسال و ثبت شده در ايران محسوب مي شود كه داراي پيشينه تاريخي است.

عتباتي مي افزايد: بذر اين گونه داراي ركود و خواب فيزيولوژيكي بوده و در صورت مهيا شدن شرايط محيطي مناسب جوانه مي زند لذا تكثير آن مشكل بوده و مي بايست با تيمارهاي گوشت گيري، خالص گيري، رزين زدايي با آهك، تيمار اسيد جيبرليك و اسيد سولفوريك نسبت به شكستن خواب فيزيولوژيك آن جهت تكثير مصنوعي اقدام كرد.

وي عنوان مي كند: تنه، ميوه و برگ هاي اين درخت داراي خواص دارويي و صنعتي بوده به طوري كه از تقطير چوب آن اسانس معطري به دست مي آيد كه در عطر سازي و حشره كش ها قابل استفاده است. عتباتي اضافه مي كند: از برگ و ميوه اين درخت مقادير زيادي آلكالوئيد استخراج مي شود كه داراي مصارف صنعتي و دارويي است.

عتباتي تصريح مي كند: با اين وجود با توجه به دير زيست بودن گونه ارس و ارزش ژنتيكي بسيار بالاي آن، اين گونه جزء ذخاير ژنتيكي كشور محسوب مي شود و قطع آن بر اساس ماده يك قانون حفاظت و حمايت از ذخاير ژنتيكي و جنگلي كشور ممنوع است.

عزم جدي اداره كل منابع طبيعي خراسان شمالي براي حفظ و احيا ارس

مديركل منابع طبيعي و آبخيزداري خراسان شمالي در مورد اقدامات انجام گرفته براي حفظ و حمايت از گونه ارس در استان در گفتگو با خبرنگار مهر، مي گويد: خراسان شمالي داراي سطحي بالغ بر 410 هزار هكتار جنگل و اراضي جنگلي با گونه با ارزش ارس است كه تاكنون جهت حمايت از اين گونه با ارزش سطحي بالغ بر 50 هزار هكتار قرق مطلق شده است.

موسي صابري مي افزايد: اين اقدام باعث افزايش كميت و كفيت اين جنگلها شده به طوري كه در بعضي از مناطق، قرق عرصه و خروج دام از آن باعث افزايش تاج پوشش و زادآوري اين گونه با ارزش شده است.

به گفته وي حذف عوامل استرس زا از عرصه و ايجاد شرايط محيطي مناسب باعث افزايش سير روند توالي پيش رونده شده به گونه اي كه اكنون مناطق قرق شده در مرحله گذر توالي هستند.

مشخصات طرح هاو قرق هاي بخش جنگل اداره كل منابع طبيعي و آبخيزداري خراسان شمالي

كاشت مصنوعي ارس در عرصه هاي طبيعي خراسان شمالي

مديركل منابع طبيعي و آبخيزداري خراسان شمالي در ادامه يكي ديگر از اقدامات انجام شده براي حفظ و گسترش جنگل هاي ارس در استان را توليد نهال ارس ذكر و اظهار مي كند: نهالستان اين اداره كل با اجراي دقيق مراحل تيمار بذر ارس و شكستن دوره خواب و ركود بذر اين گونه با ارزش موفق به توليد نهال اين گونه باارزش شده و تاكنون هم بالغ بر 15 هزار اصله از نهال اين گونه را به صورت غني سازي و يا توسعه جنگل در عرصه، جهت افزايش روند توسعه جنگل به همراه گونه هاي بومي ديگر كشت كرده است.

به گفته موسي صابري نتايج حاصل از سازگاري بسيار بالاي نهال اين گونه با شرايط محيطي حاكم بر استان حكايت دارد .

زخمي هزارساله جور تبر در انتظار حمايت بيشتر

به نظر مي رسد قرق و حذف عوامل تخريب از سطح عرصه هاي ارس خراسان شمالي مي تواند راهكار مناسب و اقتصادي براي حفظ و توسعه اين جنگل ها محسوب شود.

همچنين اجراي پروژه هاي اصلاحي و احيائي نيز مي تواند در جهت غني سازي و توسعه جنگل هاي ارس استان بسيار موثر واقع شود اما اجراي اين طرح ها هزينه بر بوده و علاوه بر اين دخالت عوامل محيطي و اقليمي در زنده ماني و همچنين رشد كند گونه هاي كشت شده، بعضا اين پروژها را تحت تاثير قرار مي دهد.

اما با اين وجود قرق عرصه هاي زيست ارس خراسان شمالي باعث رشد و زاد آوري طبيعي گونه هاي جنگلي بدون دخالت عواملي جانبي مي شود؛ اگر چه حل مشكلات اجتماعي و اقتصادي بهره برداران مي تواند در موفقيت اين پروژه نقش چشمگيري داشته باشد.