لب‌های تفتیده خراسان در انتظار رفع عطش/ "آب انبار" سامانه‌اي كم هزينه براي تامين آب

به گزارش خبرنگار مهر، در روزگاران گذشته فرهنگ حرمت گذاردن به آب رواج داشته و شاید اغراق نباشد اگر بگوییم مردمان دیروز قدر قطرات آب را بهتر از نسل امروز دانستند طوری که با تدبیر آنان گلوهای خشک و لب های داغ بسته بسیاری به وسیله شیوه ساخت آب انبار سیراب و منابع گسترده‌ای برای فصل‌های گرم و خشک، ذخیره سازی شد.  

اهالی کهنسال سرزمین خراسان؛ آب انبارها را نمادی برای حرمت گذاردن به قطرات آب می دانند و امروز برخی از کارشناسان معتقدند که باید از ابتکارات مردان گذشته استفاده و آب انبار را که از قدیمی ترین سامانه های استحصال آب برای تامین نیازهای آبی در مناطق خشک و نیمه خشک  بوده دوباره احیا کرد.

تامین نیازهای آبی در خشک ترین ماه های سال از طریق آب انبارها

آب انبار سبب مهار روان آب‌ها شده و در حقیقت نحوه اصلاح الگوی مصرف و استفاده از شیوه جمع آوری آب را به ما می آموزد بنابراین این اقدام می تواند خودداری از هدر رفت آب را که در آیین های مذهبی ما به آن اشاره شده را دوباره یادآوری کند.

در دل سرزمین خراسان آب انبارهای بسیاری جلوه گری می کند اما هر کدام از آنها امروز ماهیت و کارکرد خود را از دست داده اند و حال آنکه می توان از این طریق بخش وسیعی از نیازهای آبی را حتی در خشک ترین ماههای سال تامین کرد.

یک کارشناس آب و منابع طبیعی به خبرنگار مهر گفت: سالیان گذشته در شهرهای خشک و نیمه خشک به دلیل میزان محدود ریزشهای جوی و عدم وجود آب‌های سطحی جاری، استفاده از آب انبارها برای ذخیره آب در مواقع کم آبی، یک راهکار و راهبرد محوری بود طوری که بر این اساس مخازنی ساخته می‌شد تا آب برای مصارف شرب ذخیره شود.

جایگاه باارزش آب انبارها در سرزمین خراسان

کوروش احمدیان ادامه داد: البته شرایط و اوضاع اقلیمی خشک و نیمه خشک تاثیر ژرفی در روش‌های تامین آب داشت و از دیرباز گلوهای خشک و لب‌های داغ بسته به وسیله شیوه ساخت آب انبار و ایجاد قنات با آبی گوارا  تازه می‌شد و از سویی دیگر طرح‌های عمده تامین آب به امر ذخیره‌سازی برای فصل‌های کم آب و خشک کمک شایانی می‌کرد.

وی افزود: آب انبارها با توجه به نقش مهم و محوری در زندگی روزمره مردم از ارزش بالایی برخوردار بوده تا جایی که حرمت گذاردن بر آب و خودداری از هدر دادن و آلوده نساختن آن از دوران های بسیار کهن در فرهنگ مردم سرزمین ما ریشه ای بس ژرف داشته است.

سازه های آبی برای جمع آوری آب باران و روان آب‌ها

احمدیان با تاکید بر اینکه استحصال و جمع آوری آب باران شیوه ای قدیمی است، افزود: اقلیم سرزمین خراسان خشک و نیمه خشک است و طی سالیان گذشته کم آبی و خشکسالی های پیاپی اهالی قدیمی این خطه را به سمت ذخیره سازی و بهره وری منابع آبی کشاند  و بر این اساس الگوی بومی بهره برداری بهینه از منابع آب و خاک و آب انبارها که از گذشته های دور برای جمع آوری و ذخیره سازی آب باران شیوه ای مرسوم بوده مورد توجه قرار گرفت.

وی اظهار کرد: آب انبارها نمونه‌ای از سازه‌های آبی برای جمع آوری آب باران و روان آب‌هاست و در این شیوه در راسته اصلی محله‌هایی که از میدان آب پخش یا راسته بازار منشعب می‌شدند بطور متوسط در هر 100 متر یک آب انبار ایجاد می شد علاوه بر این کوچه هایی که راسته اصلی محلات را بهم وصل می کرد نیز دارای آب انبار بود.

کارشناس آب و منابع طبیعی تاکید کرد: در گذشته تمام نیاز مردم به آب شرب خود از طریق آب انبارها تامین می‌شد و امروز هم می توان با بهره گیری از این وسیله  بخش اعظمی از نیازهای آبی را مرتفع کرد.

وی با اشاره به اینکه امروز برنامه یی برای مدیریت تامین آب وجود ندارد، گفت: در حال حاضر شاهد هستیم که در هنگام ریزش نزولات جوی برنامه ای برای جمع آوری آب وجود ندارد و به همین دلیل به هنگام بارش های زیاد با آب گرفتگی معابر مواجه می شویم و نمی توانیم این آب ها را در مسیر صحیح مدیریت کنیم.

وی تصریح کرد: می توان روان آب های ناشی از باران را پیش از آنکه تبدیل به سیلاب شده و یا به زمین نفوذ کند به شیوه های گوناگون مهار و بهره برداری کرد و در بخش احیای مراتع، جنگل ها و بیابان زدایی استفاده کرد.

کمک به حل بحران آب با فنون سنتی و روش های مدرن

رئیس مرکز آموزش سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی به مهر گفت: آب انبار در گذشته برای ذخیره سازی حجم محدودی از آب و برای تامین آب شرب انسان یا دام مورد استفاده قرار می گرفت و امروز برای احیا این روش باید اصلاحاتی در روش ساخت و بهره برداری انجام داد و در این راستا مرکز تحقیقات کشاورزی خراسان رضوی با استفاده از دانش بومی ساخت آب انبار ها می تواند با شیوه ای نو امکان ذخیره سازی یک هزار و 200 متر مکعب آب را در این مخازن فراهم سازد.

حسین توکلی افزود: فناوری بومی و سنتی برای تامین آب نشان می دهد که حفظ و نگهداری از آب انبارها هنوز هم می تواند کارآیی لازم را داشته باشد و در این راستا ضرورت دارد تا با به کارگیری فنون و روش های سنتی در کنار روش های مدرن کمک موثری به حل بحران آب کرد.

ضرورت حراست از "آب انبار" برای مهار روان آبها

وی با اعلام اینکه حراست از "آب‌انبار" برای مهار روان آبها ضروری است، گفت: نقش آب انبارها در بافت مناطق کم آب ایران و گرم و خشک بسیار پررنگ بوده و در حقیقت این وسیله؛ قلب آبادی، شهر و محله‌ها را تشکیل می‌داده است بنابراین در حال حاضر هم که خراسان رضوی با بحران کم آبی دست و پنجه نرم می‌کند باید از این روش برای تامین و ذخیره سازی آب بهره جست.

رئیس مرکز آموزش سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی تصریح کرد: فارغ از اینکه آب انبارها یک سرمایه فرهنگی و ملی هستند می‌توان از این حوزه به عنوان مخازن تأمین آب در مواقع بحرانی حداکثر استفاده را کرد.

توکلی با تاکید بر اینکه امروز بسیاری از آب انبارها کاربری اصلی خود را از دست داده‌اند، عنوان کرد: در حال حاضر ضرورت ایجاب می‌کند تا با تغییر کاربری؛ آب انبارها را حفظ و با بررسی و مطالعه دقیق،‌ کاربری و کارکردی نو برای آنها تعریف کرد.

ناپایداری منابع آب شرب

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی به خبرنگار مهر گفت: بهره‌وری پایین آب در بخش کشاورزی، بهره برداری بی رویه از منابع آب زیرزمینی، نیاز آبی شدید در بخش‌ صنعت و خدمات، ناپایداری منابع آب شرب و بهره گیری غیر مجاز در بستر رودخانه‌ها از چالش‌های اصلی منابع آب این استان است.

محمد حسین جعفری ادامه داد: با توجه به موقعیت جغرافیایی و تاریخی سرزمین خراسان؛ آب انبارهای فراوانی در دل این خطه پهناور وجود دارد اما طی سال‌های اخیر بسیاری از آنها خشک و یا به دست فراموشی سپرده شده اند در صورتی که احیا و استفاده مجدد از آنها ضروری است.

وی افزود: احیا این آب انبارها می تواند مشکل آب آشامیدنی مردم و زائران این استان را تاحدودی تامین کند و از سویی دیگر این بخش، منبع مناسبی برای حفظ و ذخیره سازی آب است و می توان از این طریق روان آب ها را مهار کرد.

مدیر عامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی تصریح کرد: در گذشته آب انبار به عنوان سامانه اي بومي، مؤثر و كم هزينه براي تامين نياز آبي مورد استفاده قرار گرفته و هدف از احداث آب انبار بهره گیری از رواناب ها و نگهداري آب براي فصول گرم است.

جعفری تصریح کرد: آب آب انبارها به خاطر تغذیه از آب باران داراي كيفيت مناسب تري نسبت به آبهاي زيرزميني است زیرا تابش خورشيد ضمن گرم كردن آب و تبخير از سطح آن موجب رشد باكتريها و جلبكها می شود و آب را از نظر شرب نامناسب مي‌کند اما آب انبارها ضمن خنك نگه داشتن آب یک منبع خوب برای ذخيره‌سازی است.

...................................

گزارش: مرضیه صاحبی