به گزارش خبرگزاری مهر، در بخش اول این نوشتار به وضعیت موجود جهان و تقابل دو ایدئولوژی لیبرالیسم و شاخه‌هایش و اسلام و قرائت‌هایش پرداختیم که هر دو از فضای مجازی هم به عنوان یک عرصه و هم به عنوان ابزار برای غالب شدن استفاده می‌کنند؛ در این تقابل، غرب هیولایی دست ساز به اسم جریان‌های تکفیری را علم کرده است که هم تهدیدی برای خودش و هم تهدیدی برای مسلمانان می‌باشد که البته تاکنون بیشتر دامن مسلمانان را گرفته‌است.
این هیولای غرب ساخته با ابزار تکفیر، وحدت مسلمانان در قبال دشمن اصلی را هدف قرار داده و یکی از عرصه‌های پرحضورش فضای مجازی است، در چنین شرایطی استفاده از ظرفیت فضای مجازی برای تقریب مذاهب اسلامی بسیار ضروری به نظر می‌رسد. بااین‌حال تقریب یک منظومه می‌باشد که ایدئولوژی بخشی از آن است، لذا بایستی توجه داشت که ابزارهای قابل‌استفاده در فضای مجازی در سه بستر ایدئولوژیک، اقتصادی و فرهنگی قابل‌بیان می‌باشند که هرکدام در جای خود ضرورت دارند اما متأسفانه یا اصولاً به آن پرداخت‌نشده یا دچار انحصارطلبی‌ها و کج‌اندیشی‌ها شده است.
در ادامه ابزاری‌های مختلف این سه بستر را بررسی می‌کنیم.
ابزارهای قابل استفاده در فضای مجازی
در بخش اول این نوشتار به وضعیت موجود جهان و تقابل دو ایدئولوژی لیبرالیسم و شاخه‌هایش و اسلام و قرائت‌هایش پرداختیم که هر دو از فضای مجازی هم به عنوان یک عرصه و هم به عنوان ابزار برای غالب شدن استفاده می‌کنند؛ در این تقابل، غرب هیولایی دست ساز به اسم جریان‌های تکفیری را علم کرده است که هم تهدیدی برای خودش و هم تهدیدی برای مسلمانان می‌باشد که البته تاکنون بیشتر دامن مسلمانان را گرفته‌است.
این هیولای غرب ساخته با ابزار تکفیر، وحدت مسلمانان در قبال دشمن اصلی را هدف قرار داده و یکی از عرصه‌های پرحضورش فضای مجازی است، در چنین شرایطی استفاده از ظرفیت فضای مجازی برای تقریب مذاهب اسلامی بسیار ضروری به نظر می‌رسد.
با این‌حال تقریب یک منظومه می‌باشد که ایدئولوژی بخشی از آن است، لذا بایستی توجه داشت که ابزارهای قابل‌استفاده در فضای مجازی در سه بستر ایدئولوژیک، اقتصادی و فرهنگی قابل‌بیان می‌باشند که هرکدام در جای خود ضرورت دارند اما متأسفانه یا اصولاً به آن پرداخت‌نشده یا دچار انحصارطلبی‌ها و کج‌اندیشی‌ها شده است. در ادامه ابزاری‌های مختلف این سه بستر را بررسی می‌کنیم.
کتابخانه‌های مجازی
کتابخانه‌های مجازی را هیچ دیوار و قفسه‌ای محدود نمی‌کند، منابع آن‌ها بر روی وب موجود است و امکان جست‌وجو و دسترسی آسان و مطمئن به خیل عظیمی از داده‌ها ممکن خواهد بود. در جهان اسلام کتابخانه‌های مجازی چون الوراق[۱] باهدف احیای میراث‌های عربی از طریق انتشار چشمه‌های فرهنگ کلاسیک عرب حضور دارند؛ در ایران نیز کتابخانه مجازی نور[۲] فعالیت خود را شروع کرده است اما آن چیزی که در این میان خلأش احساس می‌شود، کتابخانه‌های مجازی با محوریت کتب و محصولاتی است که امکان تقریب و وحدت و تقابل با دشمن اصلی و آشکارسازی حیله‌ها و مکاید آن را بیشتر فراهم می‌کند.
مهم‌ترین مانعی که در مسیر راه‌اندازی کتابخانه‌های مجازی وجود دارد، چالش حق مؤلف است و چون خرید امتیاز کتاب‌ها بسیار هزینه‌بردار است، لازم است که دولت و نهادهای توانمند در این حوزه وارد شده و امکان خرید کتب لازم را فراهم آورند.
دانشگاه مجازی
دانشگاه مجازی به محیطی اشاره دارد که در آن معلم و محصل از حیث زمان و مکان یا هر دو از یکدیگر جدا هستند و معلم محتوای درس را از طریق ابزار مدیریتی، منابع مولتی‌مدیا، اینترنت، ویدئوکنفرانس و مانند آن‌ها ارائه می‌دهد.
دانشگاه آزاد مالزی[۳]، دانشگاه مجازی سوریه[۴] و دانشگاه مجازی پاکستان[۵] نمونه‌هایی از دانشگاه‌های مجازی جهان اسلام هستند اما آن چیزی که در این حوزه مورد نیاز است، دانشگاهی مجازی با محوریت دروس و نظام تحصیلی تقریب گراست که بتواند دانشجویانی در خدمت جهان اسلام و با رویکرد همگرایانه نسبت به مسائل جهان اسلام تربیت کند، دانشگاهی که با رشته‌های متعدد علمی راه رشد نیروهای توانمند و با دغدغه نسبت به مسائل و نیازمندی‌های جهان اسلام را فراهم کند.
ازجمله موانع پیش روی گسترش این دانشگاه‌ها، نبود زیرساخت‌های لازم ارتباطاتی ازجمله اینترنت با پهنای باند بالا در گستره کشورهای جهان اسلام است، همچنین هزینه‌های بالا راه‌اندازی و تهیه فایل‌های ویدئویی و صوتی در کوتاه‌مدت مانع گسترش همه‌گیر آن است اما توجه به اثرات بلندمدت فکری و ایدئولوژیک آن می‌تواند این چالش را کمرنگ کند.
همچنین به لحاظ اقتصادی نیز در بلندمدت توجیه لازم را دارد چراکه هزینه‌های نظام آموزش عالی چون خوابگاه‌ها، سرویس حمل‌ونقل، کلاس، محیط آموزشی و غیره در این نوع از دانشگاه‌ها وجود ندارد.
شبکه‌های مجازی، چت روم‌ها و گروه‌های اینترنتی
ارتباطات گسترده‌ای که در قالب وب نمود یافته‌اند، فرصت به اشتراک گذاشتن ایده‌ها را فراهم کرده است که از این مسیر می‌توان به گسترش و عمق یافتن یک ایدئولوژی دست‌یافت.
امروزه گروه‌ها و شبکه‌های مجازی، «زندگی دوم» را برای اهالی‌شان فراهم آوردند و ساختن هویتی نوین را ممکن ساخته‌اند، هویتی جدید، ورای تقسیمات مذهبی، قومی، جغرافیایی و طبیعی که اشتراک نظر را قابل‌دسترس می‌سازد.
شبکه‌های مجازی عمومی مثل فیس‌بوک و توییتر محمل مناسبی برای بسط اندیشه تقریب است چه اینکه افراط‌گرایان نیز در حد گسترده‌ای از این بستر برای پیشبرد اهداف خود در انتقال پیام‌هایشان به مخاطبین جهانی استفاده می‌کنند.
اخبار و اطلاع‌رسانی
انسان‌های فراوانی روزانه با مراجعه به اینترنت به دنبال جدیدترین اخبار می‌گردند، این جنبه از اینترنت چنان گسترش‌یافته است که علاوه بر سایت‌های خاصی که به‌صورت ویژه برای ارائه اخبار در اینترنت راه‌اندازی شده‌اند، روزنامه و نشریات خبری و نیز رادیوها و تلویزیون‌ها سایت‌هایی بر روی اینترنت دارند که بتوانند از طریق آن‌ها بیشترین مخاطب را جذب کنند؛ پایایی و در دسترس بودن اطلاعات بر روی صفحات اینترنتی و سرعت انتشار بسیار بالای آن، وجهه ارتباطاتی خاصی به این نوع خاص از رسانه‌های جدید در قبال رقیبان سنتی خود داده است.
علاوه بر مسائل فنی، چالش مهم سایت‌های خبری، موضوع وابستگی محتوایی به یک جریان سیاسی یا اقلیتی خاص است، آنچه در این میان می‌تواند به خواسته تقریب جامه عمل بپوشاند، سایت‌های خبری و اطلاع‌رسانی بدون جهت‌گیری‌ها و محدودیت‌های «دولتی» و «اقلیتی» است، سایت‌هایی که می‌توانند اقشار مختلف مسلمانان را به سمت خود جذب کرده و مسائل مهم و چالش‌برانگیز جهان اسلام را همراه با تحلیل‌هایی واقعی به آن‌ها عرضه کنند. علی‌رغم پیشرفت‌های زیاد سایت‌های خبری در جهان اسلام، متأسفانه همچنان فقدان سایت‌هایی شایسته در زمینه تقریب و مسائل «واقعی» جهان اسلام، احساس می‌شود.
تجارت الکترونیک
تجارت الکترونیک دربردارنده خریدوفروش محصولات یا خدمات از طریق سیستم‌های الکترونیکی مانند اینترنت و دیگر شبکه‌های رایانه‌ای است. بهره‌وری گسترده در حوزه انتقال وجه، مدیریت زنجیره عرضه، بازاریابی اینترنتی، مبادله اطلاعات به‌صورت الکترونیکی، نظام‌های ابداعی مدیریت و نظام‌های جمع‌آوری خودکار داده‌ها از مزایای این نوع از دادوستد است.
سایت خدمات تجاری کش یو[۶] در اردن، سایت‌های دادوستد آنلاین مثل سوق و موده[۷] در مالزی از نمونه‌های موفق در این زمینه بوده‌اند اما مشخص است که هدفمند نبودن ارائه خدمات غالب این سایت‌ها و عدم گستردگی حوزه ارائه خدماتشان از چالش‌های پیش روی این‌گونه سایت‌هاست. ضمن آنکه هنوز استفاده از دادوستد آنلاین در جهان اسلام بنا بر سیاست‌های تحمیلی چون تحریم و یا سیاست‌های داخلی دولت‌ها با چالش مواجه است.
در بعضی صنایع، علاوه بر شرکت‌های بزرگ اقتصادی، شرکت‌های کوچک نیز به استفاده تجاری از اینترنت روی آورده‌اند. سخت‌افزار و نرم‌افزار کامپیوتر، مستغلات، خدمات انتشارات و اطلاعات، جذب سرمایه و خدمات اینترنتی، صنعت گردشگری، خدمات مالی و پولی آنلاین از نمونه‌های موفق حوزه تجارت الکترونیک هستند.
اما هنوز مشکلاتی جدی پابرجاست، مشکل زیرساخت‌های اینترنتی همچنان عرض اندام می‌کند و هنوز چارچوب مالی و قانونی لازم برای نقل‌وانتقال مالی فعال و پویا وجود ندارد؛ اگر بانک توسعه اسلامی یا نهادهای اقتصادی ازاین‌دست تلاش کنند سیستمی اعتباری مثل مسترکارت در میان کشورهای اسلامی به وجود بیاورند، این امر با توجه به جمعیت زیاد مسلمانان، قابلیت تبدیل به نظامی فراگیر و قابل‌قبول را برای دیگران خواهد داشت.
متأسفانه هنوز استفاده از تجارت الکترونیک به امری عمومی تبدیل نشده است و حتی کسانی که مدت‌هاست از اینترنت استفاده می‌کنند، مایل و یا توانا در استفاده از تجارت الکترونیک نشده‌اند.
به‌هرحال، هرچند راه طولانی دررسیدن به نقطه مطلوب در تجارت مجازی دنیای اسلام وجود دارد، ولی توجه به این مهم که تعاملات اقتصادی همواره راهگشای تنازعات فرهنگی بوده است و راهی برای نزدیک شدن حوزه‌های فرهنگی متفاوت یا حتی متنازع به یکدیگر بوده است، امیدبخش دست‌اندرکاران این حوزه خواهد بود.
نمایشگاه‌های مجازی
ساختار نمایشگاه مجازی بدین صورت است که اغلب دارای یک هال مجازی است و کاربران با مجوزها و قابلیت‌های معینی به آن وارد می‌شوند، آن‌ها در این نمایشگاه یا در قالب یک بازدیدکننده صرف یا در نقش یک شرکت‌کننده فعال حاضر می‌شوند و کالاها و آثار خود را همانند نمایشگاه واقعی به نمایش می‌گذارند و این نمایشگاه می‌تواند اجزا جانبی دیگری مثل کنفرانس و سمینار اینترنتی یا دیگر ارائه‌های آموزشی را نیز داشته باشد.
سایت کشف هنر اسلامی[۸] از نمونه سایت‌های نمایشگاهی با محوریت آثار کشورهای اسلامی است اما به یقین داشته‌های جهان اسلام برای بازیابی هویت مشترک اسلامی در میان مسلمانان بسیار زیاد است که می‌تواند به همگرایی و یگانه شدن اهالی جهان اسلام کمک کند. میراث غنی مشترکی که به دور از کلمه تکفیر شکل‌گرفته بود و حتی نسبت به داشته‌های دولت‌های غیرمسلمان نیز آغوش پذیرایی داشت، امروز بازیابی آن هویت در ورای مرزهای تحمیلی وستفالیایی لازم است.
سفرهای مجازی
سفر مجازی یا تور مجازی بازسازی و شبیه‌سازی فضایی خارجی معمولاً اماکن تاریخی و دیدنی با استفاده از تصاویر و ویدئوهاست، در شکل‌های پیچیده‌تر، از عناصری مانند افکت‌های صوتی و غیره نیز استفاده می‌شود تا فضا به شکلی واقعی‌تر تجسم یابد؛ سفرهای مجازی به بیننده کمک می‌کند تا خود را در آن فضا ببیند و بتواند نمونه‌ای بازسازی‌شده از واقعیت را در قالب تصویر دریابد.
غالب تولیدات سفرهای مجازی در کشورهای جهان اسلام ناظر به مسائل ملی و آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری این مناطق بوده است، سفر مجازی در مصر[۹]، آی مدیا[۱۰]، سیل ترکی[۱۱]، تور مجازی ترکیه[۱۲]، مالزی مجازی[۱۳] از نمونه‌های معروف این‌گونه سایت‌ها به‌حساب می‌آیند.
اما مشکل عمده‌ای که در جهان اسلام، صحنه نزاع و درگیری مسلمانان را مهیا کرده است، تصویرسازی‌های باطلی است که رسانه‌های خبری از موقعیت‌های مشخص در جهان اسلام نشان داده‌اند؛ حالا تصور کنید که صحنه نزاع سوریه را بتوان در قالب یک سفر مجازی به مخاطب نشان داد.
تصور کنید که خباثت حضور بیگانگان در کشورهای اسلامی، سابقه درخشان کشورهای تمدن اسلامی را در قالب سفری در تاریخ این مناطق و حتی سوریه قبل از ویرانی‌ها را به مخاطبی که سابقه حضور در این مناطق زیبا را داشته است، نشان داد و بالاخره تصور کنید که فلسطین قبل از اشغال را و فلسطین بعد از اشغال را نشان داد و حتی در حرکتی مشترک فلسطین بعد از اخراج صهیونیست‌ها در آینده را نشان داد و در سفری مجازی، همه در بیت‌المقدس، احساس زیبای حضور در آن مکان را تجربه کنند.
تصویرسازی‌های مشترک از اماکن و زمان‌های جهان اسلام برای القا و ایجاد معانی مشترک بین الاذهانی بسیار سازنده است.
خیریه‌های مجازی
فضای مجازی این امکان را برای مؤسسه‌های خیریه فراهم آورده تا با ایجاد سایت‌هایی و با بهره‌گیری از امکانات کارت‌های اعتباری و پرداخت‌های آنلاین به دریافت کمک‌های خیریه بپردازند. فعالیت‌های خیریه به‌صورت اینترنتی و در فضای مجازی دایره فعالیت این مؤسسه‌ها را افزایش داده و قلمرویی جهانی و بین‌المللی را به حوزه فعالیت آن‌ها بدل کرده است. کمیته امداد امام خمینی (ره)[۱۴]، صندوق اعتباری رفاهی امت[۱۵] و امداد اسلامی[۱۶] از نمونه خیریه‌های فعال جهان اسلامی در فضای مجازی هستند.
اما موانع و چالش‌های پیش روی خیریه‌های مجازی گوناگون است، اولین چالش به شباهت دریافت مالی خیریه‌ها با مؤسسات تجارت الکترونیکی مربوط است، یعنی همچنان که در کمک‌های خیریه‌ای نیز به‌مانند تجارت الکترونیک استفاده از کارت‌های اعتباری چون مستر کارت و ویزا کارت ضروری است، عدم گستردگی و فراگیری استفاده از این کارت‌ها قهرا تعداد زیادی از خیرین را از دامنه حامیان این مؤسسات خارج می‌کند.
البته این مسئله در مورد کمیته امداد امام خمینی متفاوت است، کمیته امداد تنها به شبکه بانکی شتاب متصل است و این امر دایره کمک‌کنندگان را بسیار محدود می‌کند.
چالش دیگر حساسیت نسبت به مؤسسات خیریه مجازی اسلامی در مورد کمک به گروه‌های افراطی است، واقعیتی که گاهی رنگ واقعیت به خود گرفته و شاید دلیل آن نیز همان حمیتی است که در اسلام‌گرایان افراطی پررنگ‌تر است.
از طرف دیگر همیشه کارهای خیریه با هجوم سوءاستفاده کنندگان از این نیت خالص و اقدام انسانی مواجه بوده و اساساً چالش تأیید صحت‌وسقم ادعای سایتی که به جمع‌آوری کمک‌های خیریه می‌پردازد هنوز هم دامن‌گیر است؛ مؤسسه‌ها و افرادی وجود دارند که از شیوه خیریه مجازی برای فریب افراد و گرفتن پول از آن‌ها استفاده می‌کنند یا راهی برای دسترسی به اطلاعات شخصی حساب مالی کمک‌کننده می‌یابند، اما به‌هرحال برپایی متعدد خیریه‌های مطمئن و توانمند برای کمک‌رسانی به اقصا نقاط جهان اسلام در قالب‌های مختلف مطلوب و لازم است.
کمکی که به تألیف قلوب مسلمانان کمک شایانی می‌کند و برچسب‌های اقلیتی در اقدامات خیریه‌ای را از بدنه‌های کمک‌های خیریه‌ها جدا می‌کند، ورود مؤسسات توانمند مالی در کشورمان نیز می‌تواند راهگشای برپایی چنین خیریه‌هایی با وسعت فعالیت منطقه‌ای باشد.[۱۷]
نتیجه
هرچند این لیست می‌تواند کامل‌تر باشد و مثلاً به اثرگذاری وبلاگ‌ها در موج سازی‌های رسانه‌ها و انتقال پیام اشاره کرد یا اثری را که سایت‌ها و مصادر ارتباطاتی جنبش‌های مقاومت اسلامی مثل حزب‌الله و جهاد اسلامی و حماس در انتقال مطلوب روح مقاومت به جامعه اسلامی دارند بیان کرد، اما به همین مقدار اکتفا کرده و بار دیگر تأکید می‌کنیم که با دنبال کردن ساختار سنتی و استفاده محدود از امکانات فضای مجازی و بی‌توجهی به بایسته‌های محتوایی پیام‌های منتقل‌شده، نمی‌توان به جایگاه مطلوب در فضای مجازی برای بسط اندیشه تقریب و وحدت رسید؛ بلکه لازم است از همه فرصت‌های موجود با رعایت سیاست‌های محتوایی وحدت‌گرایانه و تقریب محورانه در گستره جهان اسلام بهره برد.
________________________________
نویسنده: احمد شریعتمداری
پی نوشتها:
[۱] http://www.alwaraq.net/Core/index.jsp?option=۱
[۲] http://www.noorlib.ir/view/fa/default
[۳] http://oum.edu.my/oum/v۳/
[۴] http://svuonline.org/isis/index.php
[۵] http://www.vu.edu.pk/
[۶] https://www.cashu.com/
[۷] http://www.mudah.my/
[۸] http://www.discoverislamicart.org/
[۹] http://www.virtual-egypt.com/
[۱۰] http://imedia.ae/
[۱۱] http://www.sailturkey.com/
[۱۲] http://www.turkeyvirtualtour.com/
[۱۳] http://www.virtualmalaysia.com/
[۱۴] http://www.emdad.ir/
[۱۵] http://uwt.org/site/default.asp
[۱۶] http://www.islamic-relief.org/
[۱۷] کتاب ظرفیت‌های فراروی جهان اسلام در فضای مجازی از دکتر علی مرشدی زاد؛ انتشارات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات
نظر شما