دست کوتاه بازار جهانی از هنر ۲۰۰ ساله/ سود هنرمندان در جیب دلالان

به گزارش خبرنگار مهر، ورنی يكی از دست بافتهای عشايری است كه در ايلات شاهسون و قره داغ مغان توليد می شود و يك نوع گليم فرش نماست.

این صنعت دست که میانه گلیم و فرش بوده و به دلیل زیبایی منحصر به فرد در طرح های ذهنی شهرت دارد این روز ها ۱۲ هزار بافنده در استان اردبیل را به خود مشغول ساخته و زیبایی نقش و نگار آن در حالی گردشگران خارجی سفر کرده به اردبیل را متحیر می سازد که در بازارهای جهانی جایگاه مطلوبی کسب نکرده است.

مشکلات بخش فروش و صادرات ورنی از جمله دغدغه هایی است که این روزها نگرانی کارشناسان را به دنبال دارد و برخی معتقدند در وضعیتی که بافته های دستی به عنوان اصلی ترین حوزه تولیدات صنایع دستی اردبیل محسوب می شود برای معرفی ورنی برنامه های اجرایی فعلی کافی نیست و نگاه عمیق تری برای توسعه بازار این محصول مورد نیاز است.

تا جایی که همین غفلتها موجب شده تولیدات رقیب در کشورهای دیگر برای تصاحب بازار قد علم کرده اند و در این میان زحمت دختران و زنان بافنده عشایر بی آنکه سودی درخور نصیب آن ها کند با زیرکی رقبا به حاشیه رانده می شود.

قدمت قابل توجه ورنی مغان

برگزاری جشنواره ملی ورنی مغان طی هفته های اخیر فرصتی برای بازکاوی این صنعت دست فراهم ساخت. هر چند در آن مقطع رئیس میراث فرهنگی شهرستان پارس آباد هدف برگزاری این جشنواره را معرفی گسترده ورنی مغان عنوان کرد اما به عقیده کارشناسان تداوم برنامه هایی از این دست البته با تدابیر عمیق تر ضروری است.

به گفته کارشناس جغرافیا و برنامه ریزی توریسم خاستگاه ورنی منطقه قره باغ و وجه تسميه آن از شهر شوماخی آذربايجان است و در دنيا در منطقه قفقاز، جمهوری آذربايجان، تركيه، مغان و برخی نقاط ديگر ايران مانند ساوه و بيجار، كرمان و مناطق قشقايی توليد می شود.

بهنام فتحی با تاکید به اینکه سابقه ورنی در مغان به ۲۰۰ سال قبل می رسد، افزود: اين صنايع دستی در ايران به ورنی و در تركيه و آذربايجان به سوماك معروف است و در این سه کشور فقط در بافت نقوش تفاوت هایی وجود داشته و در رنگ های مورد استفاده تفاوت هایی با هم دارند.

بر اساس مطالعات این کارشناس ورنی عمدتاً در منطقه شمال شرق استان آذربایجان شرقی و در شهرستان های اهر و کلیبر و همچنین شهرستان های مشگین شهر، گرمی و پارس آباد استان اردبیل توسط عشایر شاهسون و برخی یکجانشینان منطقه بافته می شود.

علاوه بر استانهای اردبیل و آذربایجان شرقی در سایر مناطق کشور مانند استان های کرمان، فارس و چهار محال و بختیاری گلیم هایی مشابه ورنی بافته می شود.

فتحی تاکید دارد که با توجه به اینکه ایلات افشار، بچاقچی و قشقایی جزء عشایر ترک زبان هستند که طی دوران حکومت صفویه عمدتاً  از آذربایجان به مناطق یاد شده انتقال یافته یا مهاجرت کرده اند، از این نظر نیز می شود گفت خاستگاه اصلی این صنعت منطقه عشایرنشین آذربایجان بوده که از آنجا به برخی دیگر از مناطق ایران زمین گسترش یافته است.

داستان های ذهنی دختران بافنده

آنچه که طی سال گذشته میراث فرهنگی استان اردبیل را ملزم به تدوین کتاب ورنی مغان کرده صرفا قدمت این صنعت دست نیست. تمایز ورنی با سایر بافته ها استفاده نکردن از نقشه و بافت به شکل ذهنی است.

تا جایی که نقشه های ورنی بيشتر الهامی از طبيعت و ذهنی بوده و در واقع نمايانگر جلوه هایی از محيط زيست، خصوصيات روانی بافنده، طبقه بافنده و به طور كلی منعكس كننده محيط اعتقادات و باورهای توليد كنندگان است.

مفاهیم و مضامینی چون جانوران، انسان، زمین، کوه، دریا و، ... در ورنی مشاهده می شود. نقوش بافته شده در ورنی ها تنها در یک طرف آن (روی ورنی) قابل مشاهده است و قسمت پشت آن (زیر ورنی) از نخ های رنگین انباشته می شود که به صورت نامنظم و پراکنده رها شده است.

به گفته این کارشناس جغرافیا و برنامه ریزی توریسم به واسطه آنکه بیشتر نقوش ورنی کمتر تکرار یا کمتر مانند همدیگر بافته می شوند و قرینه بافی دقیق چون فرش ندارد، خود دارای یک نوع اصالت در نقوش است.

فتحی می گوید: تنوع و کثرت نقوش، گوناگونی و فراوانی رنگ ها را به همراه دارد و رنگ هایی که حاصل دریافت های حسی از طبیعت اطراف است و سرشار از پختگی، سر زندگی، شادی و هماهنگی بوده و اغلب طبیعی و از منابع قابل دسترس بافندگان تهیه می شوند.

معرفی آنچه که هست در نمایشگاه ها

غفلت از امتیازات ورنی موجب فروش این محصول به قیمت های نازل در بازار های استان شده است و تنها گشت و گذار کوچکی در فروشگاه های صنایع دستی سطح شهر اردبیل و سایر شهرستان ها نشان می دهد بافته های دستی که گاها ماه ها زمان صرف آن شده به قیمت های بسیار کمتر از نمونه های مشابه صنایع دستی سایر استان ها به فروش می رسد.

معاون صنایع دستی میراث فرهنگی استان اردبیل در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به برنامه های این سازمان در راستای معرفی و توسعه بافته های ورنی در استان گفت: در این خصوص امسال جشنواره ورنی مغان را به صورت منطقه ای و با حضور هشت استان کشور در منطقه عشایری اردبیل برگزار کردیم.

علاوه بر حضور تولیدکنندگان ورنی مغان در نمایشگاه های داخلی، سال گذشته فعالان این رشته هنری در بیش از چهار نمایشگاه بین المللی نیز حضور یافتند.علیرضا دباغ عبداللهی اهداف این جشنواره را معرفی بافته های ورنی در منطقه، رقابت تولید کنندگان، ارتقا کیفی محصولات تولید شده، بازاریابی و توسعه عرضه این محصول و... عنوان کرد و یادآور شد: پیش بینی می شود این برنامه در روند تحرک و اقتصادی شدن تولیدات ورنی در استان اردبیل تاثیرگذار باشد.

وی ادامه داد: همچنین در راستای معرفی برند ورنی مغان در کشور و خارج از کشور کتاب «ورنی مغان» چاپ و در آستانه انتشار عمومی است و بزودی در اختیار علاقمندان و مراکز مرتبط قرار خواهد گرفت.

به گفته معاون صنایع دستی و هنرهای سنتی میراث فرهنگی استان ریشه یابی، نحوه بافت، ارائه نقشه های منطقه ای ورنی، تشریح کیفیت بافته های ورنی در استان و سایر مناطق، تحلیل جایگاه ورنی مغان در کشور و در کشورهای دیگر و در مجموع معرفی این محصول صنایع دستی از موضوعات این کتاب اختصاصی است.

وی همچنین در راستای معرفی ورنی مغان به حضور فعالان و تولیدکنندگان این محصول در نمایشگاه های بین المللی اشاره کرد و بیان داشت: علاوه بر حضور تولیدکنندگان ورنی مغان در نمایشگاه های داخلی، سال گذشته فعالان این رشته هنری در بیش از چهار نمایشگاه بین المللی نیز حضور یافتند.

عبداللهی با بیان اینکه در این نمایشگاه ها تلاش شده که دو برند ورنی مغان و گلیم عنبران را به جهانیان معرفی کنیم، ادامه داد: نمایشگاه های باتومی گرجستان، برلین آلمان و باکو و گنجه جمهوری آذربایجان از جمله نمایشگاه هایی بود که بافندگان ورنی استان محصولات خود را در آن عرضه و به نمایش گذاشتند.

وی تاکید کرد که اردیبهشت ماه امسال نیز از سوی بخش خصوصی و با حمایتهای دولتی و میراث فرهنگی غرفه ای در نمایشگاه فلورانس ایتالیا برای معرفی این محصول ارزشمند اختصاص یافته بود.

این مسئول متذکر شد: میراث فرهنگی استان اردبیل تلاش کرده که در فرصت های مختلف مجموعه صنایع دستی استان به ویژه دو برند ورنی مغان و گلیم عنبران را به گردشگران و علاقمندان معرفی کند که این مهم در ایام نوروز و ورود گردشگران به استان نیز با برنامه ریزی قبلی اعمال شد.

وی با اشاره به چاپ و توزیع بروشور ویژه ورنی مغان برای گردشگران و مسافران ورودی به استان عنوان کرد: قصد ما این است که هر کجا امکان داشته باشد براساس ظرفیتهای خود این محصول را معرفی و بازار فروش آن را توسعه دهیم.

عبداللهی در پاسخ به حمایتهای اعمال شده از سوی دولت برای فعالان این رشته هنری افزود: سال قبل بالغ بر ۱۴ میلیارد ریال تسهیلات کم بهره بانکی به فعالان رشته های ضنایع دستی اختصاص دادیم که رقم دقیق تسهیلات ارائه شده به بافندگان ورنی هنوز استخراج نشده است.

وی پرداخت شش میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال از سوی صندوق قرض الحسنه مهر امام رضا (ع)، سه میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال در قالب مشاغل خانگی و چهار میلیارد ریال از منابع بانکی را از جمله تسهیلات پرداخت شده به فعالان صنایع دستی استان برشمرد.

تاکیدات این مقام مسئول به حضور ورنی در نمایشگاه ها و چاپ کتابی در خصوص آن هر چند تاثیر گذار به عقیده برخی کارشناسان کافی نیست و برخی مشکلات بازار فروش ورنی را موشکافی نمی کند.

غفلت از تحلیل دقیق بازار

پراکندگی تولیدات، استفاده از رنگ های شيميایی به جای رنگ های طبيعی و گياهی، فصلی بودن توليدات ورنی و تعدد و كوچكی و پراكندگی واحد های توليد ورنی از مشکلات تولید هدفمند این صنعت دست محسوب می شود.

در عین حال بی توجهی به سلایق مصرف کننده موجب شده است اغلب تولیدات برای مصرف خودی و شخصی بافنده بوده و کمتر فروش مورد توجه قرار گیرد.

کارشناس صنایع دستی در گفتگو با مهر معتقد است با توجه به  تغییر نوع زندگی ضروری است نوع مصرف صنایع دستی نیز تغییر یافته و به شکل های جدید مورد توجه قرار گیرد.

نازنین محمدی معتقد است از جمله نقاط پنهان در امر سرمایه گذاری آگاهی و اطلاع رسانی به بافندگان در راستای دریافت سلایق روز بازار است.

این کارشناس تاکید دارد که کشورهای رقیب از این اشتباه دوری کرده اند و به تبع نتایج بهتری را نیز کسب کرده اند.

در تائید اظهارات این کارشناس باید گفت در حال حاضر سهم قابل توجهی از ورنی در مغان برای مصرف فردی و نه فروش بافته می شود.

کارشناس جغرافیا و مطالعات توریسم می گوید: تعداد خانوار در ايل شاهسون چهار هزار و ۴۲ نفر و ارسباران سه هزار و ۸۴۱ مورد است که بر اساس آمار های استخراج شده ۳۵.۵۳ درصد از خانوارهای ايل شاهسون و ۵۳.۴ درصد از خانوارهای ايل ارسباران در زمينه توليد گليم و ورنی مشغول هستند.

فتحی تاکید دارد که ۶۷.۸ درصد از توليدات صنايع دستی ايل شاهسون برای خود مصرفی و فقط ۲۳.۳ درصد برای فروش  است  و در ارسباران ۵۸.۴ درصد  برای خود مصرفی است.

این آمار مقایسه ای نشان می دهد تولید هدفمند ورنی برای فروش در استان اردبیل حتی از استان های همجوار نیز عقب مانده و سرمایه گذاری در این راستا مطلوب نبوده است.

همچنین معاون توسعه تجارت خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اردبیل تاکید دارد که ورنی، گلیم و فرش اردبیل بدون توجه به درخواست بازار بافته می شود.

صنایع دستی تقاضا محور است

صدیف بیگ زاده در خصوص مشکلات صادرات ورنی در گفتگو با خبرنگار مهر اولین پله را بی توجهی به نیاز بازار دانست و گفت: متاسفانه در استان تولید کننده بی توجه به نیاز بازار تولید می کند و سپس در بازار خارجی به دنبال خریدار می گردد.

وی با تاکید به نگاه سنتی حاکم در حوزه تولید و فروش، اضافه کرد: اینکه گفته می شود کشورهای دیگر بازار را به دست می گیرند به این دلیل است که با تحلیل های دقیق نیازهای بازار را احصا کرده و در راستای این نیازها اقدام به تولید می کنند.

معاون توسعه تجارت خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اردبیل معتقد است چنین نگاهی به ویژه برای محصولات سلیقه ای از جمله صنایع دستی ضروری است و صنایع دستی باید کاملا سلیقه محور باشد و موضوع انبارداری به کل حذف شود.

بیگ زاده در تشریح این دیدگاه خود تصریح کرد: انبارداری به منزله این است که ما جنسی داریم که روی دستمان مانده و به دنبال خریدار برای آن هستیم در حالی که در دنیا این شیوه منسوخ بوده و تولید کنندگان موفق به این شکل اقدام به تولید نمی کنند.

وی تاکید کرد: در واقع با حذف انبار تولید کننده از بازار متناسب با نیازش سفارش می گیرد و سریعا این سفارشات را بدون انبارداری تحویل می دهد.

حلقه های مفقوده صادرات

 طی سال های اخیر دستگاه های متولی با اعطای وام های مقطعی مسئولیت حمایت از هنر ۲۰۰ ساله را بر خود تمام شده دانسته اند، معرفی این محصول به بازارهای جهانی یعنی آنجا که قرار است سود‌آفرین باشد چندان مطلوب نبوده و حداقل در وضعیت فعلی موفقیت های درخوری به دنبال نداشته است.

به طوریکه به اذعان معاون صنایع دستی میراث فرهنگی استان اردبیل نبود ارزیاب در گمرک برای صنایع دستی از جمله معضلاتی است که صادرات صنایع دستی را با مشکل مواجه ساخته است.

معاون توسعه تجارت خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اردبیل نیز تاکید دارد که از جمله مشکلات اصلی چرخه فروش صنایع دستی در این استان نبود شرکت های مدیریت صادرات است که می توانند به عنوان واسط بازار و تولید کننده عمل کنند.

بیگ زاده با بیان اینکه در این شرکت ها افراد تخصص تجارت دارند، اضافه کرد: در واقع بازارهای شناسایی شده به تولید کننده و بالعکس از طریق این شرکت ها معرفی می شوند.

وی افزود: این در حالی است که بخشی از وظیفه این شرکت ها توسط رایزن بازرگانی انجام می شود و متاسفانه اجرا به شکل ناقص و دست و پا شکسته است.

وی تاکید دارد که در روند فروش محصولات ما به جای کشش بازار در ابتدا تولید می کنیم و سپس در نمایشگاه ها و سایر فرصت ها به دنبال خریدار هستیم در حالی که روال فروش کشورهای موفق درست بر عکس است.

از سویی موانع صادرات که بیشتر به تعبیر فعالان این حوزه بورکراسی اداری است درست آنجا که متولیان پای خود را کنار کشیده اند، دست دلالان و سفارش دهندگان ورنی را باز گذاشته تا این محصول به جای سود آفرینی به بافنده و زحمت کش اصلی سود فروش خود را نصیب جیب این گروه ها سازد.

عدم آشنایی تولید کنندگان با فرایند صادرات و تولیدات پراکنده که به شکل انبوه نرسیده به تعبیر کارشناسان از دیگر مشکلات موجود است که مانع از سهم خواهی این هنر منحصر به فرد در بازارهای جهانی شده است.

تبدیل نمایشگاه به خرده بازار

به عقیده کارشناس جغرافیا و برنامه ریزی توریسم افزايش سطح آگاهی بافندگان، ارائه تسهيلات به صورت قرض الحسنه با كارمزد پايين، راه اندازی و حمايت از تشكل هایی چون شركت های تعاونی به منظور خرید، ایجاد کاربری های جدید در ورنی، بازاریابی و تامین مواد اولیه کیفی از جمله راهکارهای حمایتی از ورنی مغان است.

فتحی تاکید دارد در کنار اقدامات پایه ای در تولید و فروش مطلوب جشنواره ها و نمایشگاه های صنایع دستی می تواند در معرفی این محصول تاثیر گذار باشد.

در واقع به عقیده کارشناسان برگزاری نمایشگاه ها در حالی که تولیدات برای فروش آمادگی کافی ندارد و به نیازهای بازار بی توجه است  مصداق آب درهاون کوبیدن بوده و نمی تواند جهشی را به دنبال داشته باشد.

تا جایی که معاون توسعه تجارت خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اردبیل برگزاری نمایشگاه ها به شکل فعلی را مطلوب نمی داند و معتقد است نمایشگاه مکانی برای بازاریابی و نه فروش است.

معاون توسعه تجارت خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اردبیل تاکید دارد که همین خلاء ها موجب شده است صادرات صنایع دستی از گمرکات استان به صفر سوق پیدا کند.بیگ زاده با ذکر مثالی به کشور آلمان اشاره کرد که کشور نمایشگاهی جهان است و با برگزاری نمایشگاه ها سلایق بازار را مطالعه و تحلیل می کند و همین موجب شده بعد از آمریکا بیشترین صادرات را داشته باشد.

وی افزود: در وضعیتی که در نمایشگاه ها به دنبال خریدار هستیم غرفه داران موفق نسبت به شناسایی بازار اقدام می کنند تا بدانند مشتری به دنبال چیست و چه چیزی نظر وی را تامین می کند.

معاون توسعه تجارت خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اردبیل تاکید دارد که همین خلا ها موجب شده است صادرات صنایع دستی از گمرکات استان به صفر میل کند و بیشترین صادرات محصولات صنایع دستی ما از گمرکات تهران و آذربایجان شرقی انجام شود.

وی دلیل این اتفاق را علاقه تاجر به فعالیت در این گمرکات می داند و معتقد است نبود گمرک تخصصی  و نبود ارزیاب به مشکلات دامن زده است.

کتاب ورنی مغان در حالی به گفته مسئولان میراث فرهنگی استان طی ماه آینده در یک هزار جلد منتشر می شود که کارشناسان این اقدام را گام اول حمایت از هنر دیرینه دشت مغان می دانند و منتظر گام های بعدی نهادهای برنامه ریز هستند.

گزارش: ونوس بهنود