به گزارش خبرگزاری مهر، پیش از آنکه مرزهای جغرافیایی میان سرزمین‌های اسلامی فاصله بیندازند، گستره موقوفات در جهان اسلام حدومرزی نداشت، در اکثر موقوفه‌ها، تسبیل منافع، ارتباطی با ملیت افراد پیدا نمی‌کرد؛ این رویکرد زمینه گسترش فرهنگ اصیل اسلامی را در اقصی نقاط جهان فراهم آورد. افزون بر این، شبکه گسترده موقوفات در سراسر جهان اسلام، باعث ارتباطات گسترده اقتصادی، اجتماعی و علمی می‌گردید و به نوعی موجد و تقویت‌کننده وحدت اسلامی بود، امروزه می‌توان موقوفات مدارسی مانند «عباسقلی‌خان شاملو» در مشهد را در گستره خراسان بزرگ جست‌وجو کرد و مسیر آن را تا افغانستان و برخی نواحی آسیای میانه دنبال نمود.
بی‌تردید موقوفات فرا مرزی، حلقه اتصال محکمی میان مسلمانان در مسیر گسترش و غنای فرهنگ اسلامی محسوب می‌شد، با این حال آنچه امروز با آن روبه‌رو هستیم، تشکیل کشورهای متعدد، در سرزمین‌های اسلامی و تقویت مفهوم ملیت در میان مردم است؛ عاملی که می‌تواند از کارایی موقوفات قدیمی در این عرصه به‌شدت بکاهد.
به همین دلیل نیازمند موقوفاتی با ماهیت بینالمللی برای تقویت کارایی ازدست‌رفته موقوفات کهن‌سال سرزمین‌های اسلامی هستیم، البته باید توجه داشت که به دلیل سیاست‌های حاکم میان دولت‌ها، ایجاد موقوفه‌های بینالمللی به‌سختی ممکن است و آنچه باید مدنظر قرار گیرد، ایجاد موقوفه‌های داخلی با تسبیل منافع بینالمللی است، ایجاد موقوفه‌هایی برای کمک‌های بشردوستانه یا تشریک مساعی بین‌الدولی برای اهداف دیپلماسی فرهنگی و اجتماعی باید در همین راستا مورد توجه قرار گیرند.
موقوفه‌هایی برای جوایز بینالمللی
وقف اموال با هدف اهدای جوایز بینالمللی، امروزه جایگاه اجتماعی و فرهنگی خود را به خوبی پیدا کرده است، جوایزی مانند جایزه «نوبل» از این دست هستند، در سطح جهان اسلام نیز جوایزی مانند جایزه «عبدالسلام» برای اهدا به فیزیکدانان برجسته مسلمان، با استفاده از سنت حسنه وقف پایه‌گذاری شده‌اند.
در ایران نیز جایزه ادبی مرحوم «ایرج افشار» نمونه قابل ذکری است که همه ساله با استفاده از منافع حاصل از موقوفات آن مرحوم، به فعالان و تأثیرگذاران حوزه ادب فارسی، بدون توجه به ملیت، اهدا می‌گردد؛ جوایزی از این دست، صرف نظر از تشویق و تقدیر دانشمندان جهان اسلام، می‌توانند نقش مؤثری در همگرایی علمی و فرهنگی آنها ایفا کنند. قالب این جوایز آنقدر گسترده و متنوع است که نیازی به برشمردن مصادیق برای آن نیست.
نباید این موضوع را از نظر دور داشت که واقفان این عرصه عموماً از افراد اهل علم و دانشمندانی هستند که ارزش اهداف خود را به خوبی درک می‌کنند، به همین دلیل بهترین مکان برای تبلیغ و ترویج این نوع از موقوفه‌ها، محافل علمی و فرهنگی کشور است؛ در ایجاد این دسته از موقوفات، می‌توان از وقف مشارکتی نیز استفاده کرد، بسیارند کسانی که مایل‌اند برای مقاصد علمی و فرهنگی و اهدای جوایز آن، وقف کنند اما با محدودیت‌های مالی روبه‌رو هستند، وقف مشارکتی برای شرکت این دسته از افراد در ایجاد موقوفه‌های کرامند، تأثیرگذار و حائز اهمیت است.
کمک‌های بشردوستانه بینالمللی با استفاده از موقوفه‌ها
موضوع دیگری که در موقوفات با ماهیت بینالمللی می‌توانند موردتوجه قرار گیرند، امور عام‌المنفعه و ویژه کمک‌های بهداشتی و پزشکی است، همان‌طور که گفتیم این دسته از موقوفات، سابقه تاریخی غنی و پرباری در جهان اسلام دارند؛ امروزه بیشتر امور عام‌المنفعه در سطح بینالمللی با مشارکت نهادهایی همچون «جمعیت هلال‌احمر» امکان‌پذیر است.
بنابراین توجه به ایجاد موقوفاتی که اداره آنها بر عهده چنین نهادهایی است، می‌تواند اهداف بینالمللی واقفان را به نحو مؤثرتری برآورده سازد، خوشبختانه سابقه موقوفاتی ازاین‌دست در کشور ما، نسبتاً طولانی است؛ نخستین موقوفه «هلال‌احمر ایران»، در اردیبهشت سال ۱۳۰۸ شمسی و در شهر ساری به ثبت رسیده است، در آن زمان جمعیت هلال‌احمر با عنوان جمعیت شیر و خورشید سرخ فعال بود.[۱]
طی فعالیت ۹۲ ساله جمعیت هلال‌احمر (از ۱۳۰۱ شمسی تا امروز)، موقوفات ارزشمندی برای امور این جمعیت اختصاص یافته که با توجه به جایگاه بینالمللی و فعالیت بدون مرز این سازمان، نقش مؤثری در فعالیت‌های عام‌المنفعه بینالمللی داشته است.[۲]
نکته مهمی که باید در ایجاد این نوع از موقوفه‌ها مد نظر قرار گیرد، تمرکز مدیریت در آن‌هاست، در واقع این مدیریت هماهنگ است که می‌تواند منافع حاصل از موقوفات را به شکلی تأثیرگذار برای تحقق منویات واقفان به مصرف برساند.
وقف برای بورس‌های تحصیلی بینالمللی
بورس‌های تحصیلی نیز زمینه دیگری از ایجاد وقف‌های با ماهیت بینالمللی است که متأسفانه با وجود قدمت آن در سرزمین‌های اسلامی، در قالب مدارس علمیه، هنوز چندان به‌روز نشده‌اند، نگاهی به تجارب کشورهای اروپایی در این عرصه، برتری آنها در استفاده از این نوع وقف‌ها را نشان می‌دهد. دانشگاه هاروارد در آمریکا نمونه بسیار جالبی در این عرصه است، این دانشگاه در سال ۱۶۳۶ میلادی، حدود ۳۸۰ سال قبل، ایجادشده و امروزه با دارا بودن ۸/۲۸ میلیارد دلار پشتوانه مالی ناشی از موقوفه‌ها، صدها بورس تحصیلی و فرصت مطالعاتی را در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد.
اخیراً یکی از مراکز آموزشی کنکوری که ظاهراً به صورت وقف عام درآمده، اقدام به اعطای بورس تحصیلی به دانش‌آموزان بی‌بضاعت ایرانی می‌کند اما به نظر می‌رسد عرصه‌های نوین اعطای چنین بورس‌هایی هنوز در ایران چندان شناخته‌شده نیستند و برای ایجاد این دسته از موقوفه‌ها و دادن ماهیت بینالمللی به آنها، هنوز راه زیادی در پیش داریم
پی نوشتها:
[۱] واقف اولین موقوفه هلال احمر حجت‌الاسلام حاج شیخ عبدالرحیم مجتهد رحمانی است که خود در زمان تنظیم سند رئیس کمیسیون [امنای] بیمارستان و رئیس جمعیت شیر و خورشید ساری بوده است. در هنگام تنظیم سند همه اعضای کمیسیون [امنای] بیمارستان حضور داشته‌اند و در وقف نامه تصریح‌شده که تولیت این موقوفه همواره نسل به نسل بر عهده رئیس و اعضای هیئت‌امنا یا هیئت‌مدیره بیمارستان خواهد بود، در عین حال و از باب تأکید بر انحصار عایدات موقوفه به بیمارستان و اطمینان از تغییر مصارف آن، از ایالت جلیله [=استاندار] و رئیس وقت اوقاف و رئیس بهداری استان هم به عنوان ناظران امر نام برده شده است.
[۲] از جمله این موقوفات می‌توان به موقوفه «حاجیه خانم ننه کاظمی» از اهالی ابهر زنجان اشاره کرد که در آن صدها هزار متر مربع باغ و املاک وقف تهیه دارو برای نیازمندان شده و مسئولیت اداره آن برعهده جمعیت هلال احمر ایران قرارگرفته است.
*نویسنده: جواد رودسری
منبع: پایگاه اطلاع رسانی دبيرخانه شورای عالی فرهنگی آستان قدس رضوی
نظر شما