به گزارش خبرگزاری مهر، در یکصد و چهلمین برنامه سینماتک خانه هنرمندان ایران که دوشنبه ۱۶ آذر در تالار استاد ناصری برگزار شد، منتخبی از سکانس‌های برگزیده آثار زنده یاد علی حاتمی به روی پرده رفت. در ادامه نیز نشست نقد و بررسی فیلم با حضور امید روحانی، علی علایی، پرویز پورحسینی و عنایت بخشی برگزار شد.
بخشی و پورحسینی از حاتمی گفتند
پیش از آغاز نشست نقد و بررسی فیلم، عنایت بخشی گفت: صحبت کردن درباره زنده یاد حاتمی کار دشواری است. قدم گذاشتن در این اقیانوس وسیع جرات می خواهد و این کار هر کسی نیست. از افتخارات دوران بازیگری‌ام، حضور در نمایش «قصه طلسم حریر و مرد ماهیگیر» به کارگردانی عباس جوانمرد بود که اولین نمایشنامه علی حاتمی به شمار می رفت. آثار حاتمی هر یک از دیگری زیباتر است و جمع این آثار را می‌توان مجموعه‌ای شعر دانست. به همین جهت انتخاب یک اثر به عنوان اثر برتر از میان آنها کار سختی است. حاتمی سینما و افکار بسیار زیبایی داشت و سعادت داشتم سال‌ها در کنار او زندگی کرده و در چند اثر او نقش‌آفرینی کنم که از آن جمله می توان به «خواستگار» که از زیباترین کارهای او است اشاره کرد. این اثر متاسفانه کمتر مورد توجه قرار گرفته است. سال‌ها و سال‌ها زمان لازم است تا انسان بزرگی مانند حاتمی در ایران ظهور کند.
پس از آن پرویز پورحسینی نیز در توصیف شیوه کار حاتمی گفت: به عنوان یک بیننده، سینمای او را به شدت ایرانی یا ملی می‌دانم؛ او بسیار به سنت‌ها، موسیقی و نمایش ایرانی می پرداخت. موسیقی ایرانی را به خوبی می‌شناخت و مانند بیضایی و جوانمرد بر نمایش ایرانی تسلط داشت و آن را به کار می بست. تصاویر سینمایی او پر از شعر است و جزو تاریخ سینمای ایرانی باقی خواهد ماند.
وی سپس به بیان خاطره‌ای از ساخت مجموعه «هزاردستان» اشاره کرد و گفت: در هنگام آماده شدن برای فیلمبرداری صحنه مربوط به ترور «متین‌السلطنه»، عزت‌الله انتظامی افرادی را به من معرفی کرد که در مقابل ما نشسته بودند؛ آنها بهترین افراد نمایش سنتی ایران بودند که در آن زمان بیکار شده بودند. علی حاتمی همه آنها را در شهرک سینمایی جا داده بود، شب‌ها در همان مکان می‌خوابیدند و در فیلم‌ها نیز به عنوان سیاهی لشکر ظاهر می‌شدند. حاتمی از این افراد خیلی محافظت می‌کرد و به آنها کار می‌داد. این بازیگر سینمای بیان کرد: یکی دیگر از ویژگی‌های کار حاتمی، استفاده از مستندات بود. به عنوان مثال سه نطق که در «هزاردستان» توسط من، علی نصیریان و مرحوم فروهر قرائت شد، همگی مستند بودند. نطق «متین‌السلطنه» را دقیقا از روزنامه عصر جدید کپی گرفته بود و از من خواست تمام آن را حفظ کنم.
رابطه میان هنرمند و حاکمیت تم مورد علاقه حاتمی
علایی به اشتباهی رایج درباره سینمای حاتمی پرداخت و گفت: حاتمی را به اشتباه یک فیلمساز تاریخی می‌دانند، در حالی که او ضمیر ناخودآگاه مخاطب را نسبت به گذشته تحریک می‌کرد تا به فکر فردا باشد. حاتمی باورها و اقوال مردم را تاریخ حقیقی می‌دانست و به تصویر کشیدن یک مقطع تاریخی، بستری برای بیان حرفش بود. به عنوان مثال در فیلم «کمال‌الملک»، قصد او به تصویر کشیدن رابطه میان هنرمند و حاکمیت است و کمال‌الملک واسطه‌ای برای بیان این مساله است.
روحانی ضمن تایید صحبت‌های علایی گفت: در آستانه ورود به بیستمین سالگرد درگذشت حاتمی، منتقدان باید تنبلی را کنار گذاشته و به جملات عام و حرف‌های تکراری پناه نبرند. باید پرسید حاتمی چه کرد؟ قصد انجام چه کاری داشت و آیا در آن موفق بود؟ پایگاه او در هنر ایران چیست؟ به شخصه نمی‌دانم سینمای تاریخی چیست. در سینما مستندهایی راجع به جنگ داریم و علاوه بر آن در برخی فیلم‌ها، حادثه‌ای تاریخی را بر اساس کتاب‌ها و عکس‌ها عین به عین بازسازی می‌کنند که آن هم در نهایت از صافی ذهن هنرمند می‌گذرد. اما حاتمی هرجا دوست داشته از تاریخ استفاده کرده است.
وی ادامه داد: تم مورد علاقه حاتمی، رابطه میان فرد هنرمند و نخبه با حاکمیت است. اگر چه همواره می‌گویند که او محبوب دستگاه بوده، اما هیچ فیلمساز مشهوری تا این اندازه به این تم علاقه نداشته و راجع به آن فیلم نساخته است. در فیلم‌های «کمال‌الملک» و «ستارخان» و همین‌طور مجموعه «هزاردستان»، او به رابطه این افراد با قدرت می‌پردازد و اینکه آنها در قبال قدرت چه می‌کنند. فیلم «دلشدگان» نیز راجع به سرسپردگی هنرمند ایرانی به غرب و شکست اوست. مساله اَشکال مبارزه با قدرت وقت برای او مهم‌تر از این بود که تاریخ دقیقا چه می‌گوید. برای نمونه، «کمال الملک» را آن گونه که دوست دارد روایت می‌کند و تاریخ دقیق هیچ گاه برای او اهمیت نداشته است. دلیل اینکه ساخت فیلم «جهان پهلوان تختی» بیست سال به تاخیر افتاد نیز این بود که در مورد آنچه بر تختی گذشت، تکلیفش با خودش روشن نبود.
سطحی‌نگری منتقدان سینمایی در مواجهه با حاتمی
این منتقد سینما بیان کرد: کوشش اولیه حاتمی بر پیدا کردن و احیای فرم موزیکال ایرانی بود که در سه فیلم اول او بیشتر به چشم می‌خورد. در واقع او در روزهای نخست در جستجوی شکلی از قصه‌گویی ایرانی در ترکیب با موسیقی و شعر ایرانی بود. دغدغه‌ی دیگر او، چگونگی قرار دادن قصه‌های ایرانی در قالب‌های آشنا بود. سومین کار حاتمی نیز، رفتن به سراغ هنرهای فراموش شده ایرانی بود. هنرمندان ایران در سال‌های اولیه قرن حاضر می‌کوشیدند هنر و زبان‌های بیگانه را به‌شکلی بومی در آورند و میان این دو پیوندی برقرار کنند. در واقع از قالب‌های هنر فرنگی بهره بگیرند و در دل آن هنر ایرانی بریزند و یا برعکس. این اتفاق در نقاشی، تئاتر، ادبیات و ... رخ داد. در سینما نیز از سال ۱۳۲۷ همین اتفاق افتاد و تلاش هنرمندان برای رسیدن به قالبی ایرانی در نهایت جواب داد. اما متاسفانه منتقدان ما همه این تلاش‌ها را به اسم «فیلمفارسی» بودن، دور می‌ریزند و این هم جزو اشتباهات ما است.
روحانی در خصوص نقش حاتمی در این زمینه گفت: تنها هنرمند معاصر که قصد دارد سینما را با قالبی ایرانی بومی و خودی کند، علی حاتمی است. او این کار را با دقت زیادی انجام می‌دهد، اما تنها در ۱۰ سال اخیر است که توجهات به سمت حاتمی جلب شده و تا پیش از آن هیچ منتقدی او را جدی نمی‌گرفت. متاسفانه دیدگاه ما منتقدان نسبت به او سطحی‌نگر بوده و از توصیف دیالوگ‌ها و تصاویر شاعرانه فراتر نرفته است. در حالی که این وظیفه و تعهد ما است که با نوشتن کتاب و مقاله، سینمای او را آن‌گونه که هست معرفی کنیم. حاتمی اگرچه هیچ‌گاه محبوب منقدان نبود، اما محبوب مردم بود. چرا که مردم رویکرد او برای خودی کردن زبان بیگانه را حس می‌کردند و به این تلاش او احترام می‌گذاشتند. اما ما منتقدان هنوز متوجه نشده‌ایم او چه کرد و چه به وجود آورد. «دلشدگان» نمونه‌ای از نزدیک شدن به آن چیزی است که حاتمی قصد بیان آن را داشت. به‌رغم انتقادات، او بهتر از تمام ما سینمای دراماتیک غربی را می‌فهمید. اگر در «دلشدگان» این‌همه تکلف در نورپردازی، طراحی صحنه به کار می‌گیرد، تمام این ها به قصد انجام می‌شود. در تاریخ سینمای ایران، او از معدود هنرمندانی است که در دوره «موج نو» می‌کوشد زبان بین‌المللی سوغات فرنگ را ایرانی کند و ریشه‌های هنر ایرانی را در آن به کار بگیرد. البته اینکه تا چه حد در این کار موفق بوده، جای بحث دارد.
حاتمی دل در گرو مردم داشت
روحانی در ادامه گفت: ما منتقدان باید با دوری از جوزدگی، جایگاه هنرمندان را در این تاریخ پرتلاطم و پربار بررسی کنیم. حاتمی از خانواده‌ای جنوب شهری و با فرهنگی خاص می‌آید که در آن از طریق مادربزرگش با قصه آشنا می‌شود. او همچون دیگر هم نسل‌هایش، محصول تلخی بعد از کودتای ۲۸ مرداد است. فرهنگ عام همه این هنرمندان از دهه ۳۰ گرفته شده که در آن تفکر و نقد و هنر همه منکوب شدند. در زمان تاسیس تلویزیون ملی ایران، فرخ غفاری عده‌ای جوان را دور خود جمع می‌کند که تقوایی و حاتمی از برجسته‌ترین این افراد بودند. آنها به منظور ساخت فیلم و سریال در سال‌های بعد، بر روی متون کهن کار می‌کنند و در واقع غفاری دست به تربیت هنرمند می‌زند. پس از آن که فریدون رهنما مسئولیت بخش مستند را بر عهده می‌گیرد، تقوایی به این سمت گرایش پیدا می‌کند و طلایه‌دار سینمای مستند ایران می‌شود. اما حاتمی جلب قصه‌های ایرانی و فضای دراماتیک شد. این وجه به فرهنگ خود او نزدیک‌تر بود و خاستگاهش نیز در این مسیر به حاتمی کمک کرد. همه آنچه بعدها در سینمای او می‌بینیم، تلاشی است از جانب حاتمی برای گفتن قصه‌ها آن گونه که در کتاب‌ها خوانده است.
این منتقد سینمایی در پاسخ به سوال یکی از حاضران در خصوص چرایی عدم پخش آثار حاتمی در جشنواره‌ای مثل فیلم فجر گفت: جشنواره یعنی زنده‌باد آینده. نگاه جشنواره رو به آینده است و طبق تعریف، محل کشف استعدادهای جدید است. جشنواره فجر نیز این کار را خوب انجام می‌دهد. سینما و هنر ادامه دارد و با مرگ یک هنرمند به پایان نمی‌رسد.
روحانی در پایان در پاسخ به سوالی در مورد امکان جهانی شدن سینمای حاتمی در سال‌های پایانی زندگی‌اش گفت: حاتمی آگاه بود که آنچه می‌سازد با سلیقه عمومی جشنواره‌های خارجی همخوانی ندارد. البته جشنواره‌های خارجی چند سالی است که تغییر ذائقه داده و به سمت شناخت فرهنگ‌های کمتر شناخته شده تمایل پیدا کرده‌اند. حاتمی در صورت زنده ماندن، ممکن بود حالا کشف شود. اگرچه هنوز هم در جشنواره‌های جهانی، زبان بین‌المللی سینما غلبه دارد و نمایش و درک فیلم‌هایی مانند آثار بیضایی و حاتمی در آنها دشوار است. به هر حال حاتمی خود در پی این مسائل نبود و به منتقدان فرنگی اهمیتی نمی‌داد. او مردمی‌ترین هنرمند ایران بود، دل در گروی مردم داشت و برای آنها فیلم می‌ساخت. برخلاف تظاهر بسیاری از فیلمسازان ایرانی، حاتمی واقعا برای نظر مردم اهمیت قائل بود.
نظر شما