به گزارش خبرگزاري مهر، امروزه آنچه به عنوان علم و تئوري هاي مديريت مطرح مي شود، زايده افكار، انديشه ها و تحقيقات صاحبنظران غربي است. با توجه به اين مطلب، طي سال هاي اخير انديشمندان و محققان مسلمان نيز براي پر كردن خلا ناشي از عم حضور مديريت اسلامي، تحقيقات زيادي را در اين حوزه انجام داده اند كه ماحصل آن كتب و مقالاتي (هر چند كم و محدود) است. يكي از موضوعاتي كه در بحث مديريت جايگاه قابل ملاحظه دارد، بحث تصميم گيري است كه از منظر مديريت اسلام كمتر به آن پرداخته شده است. در اين مقاله، روشي جديد و ابتكاري براي بررسي الگوي تصميم گيري ارائه شده است. بر اساس اين روش، ابتدا مدل تصميم گيري حكيمانه (يك مدل جديد مطرح شده در مديريت اسلامي) به قوانين اگر - آنگاه فازي تبديل مي شود كه نتيجه آن، ترسيم منطقه موجه تصميم گيري بر مبناي مدل تصميم گيري حكيمانه است. با وجود اين منطقه موجه، مي توان گزينه هاي جديد را وارد كرد و الگوي تصميم گيري مربوط به هر يك از گزينه ها را مشخص كرد. به منظور بررسي روش پيشنهادي، سه مورد از تصميمات حضرت امام خميني (ره) با اين روش مورد بررسي قرار گرفت كه طبق نتايج به دست آمده، الگوي تمامي موارد تصميم گيري از نوع تصميم گيري حكيمانه با درجات مختلف شناسايي شد.
1- مقدمه
از جمله جنبه هاي حساس وظايف مديريت را مي توان تصميم گيري، ارتباطات، تنظيم و هدايت دانست. مديريت براي تحقق كارآمد اين وظايف، مبادرت به استفاده از فرايند تصميم گيري در قالب نقش تصميم گيري مي كند. هربرت سايمون (Herbert Siman)، محققي كه در زمينه تصميم گيري تحقيقات زيادي انجام داده است، معتقد است مديريت و تصميم گيري دو واژه هم معنا و مترادف هستند. به عبارت ديگر مدير به وسيله تصميماتش شناخته مي شود. در واقع تصميم گيري جوهره مديريت بوده و آينه تمام نماي توانايي ها و قابليت هاي مدير است. از سوي ديگر ريشه يابي دلايل موفقيت و عدم موفقيت سازمان ها به تصميمات اتخاذ شده مديران آن سازمان ها منتهي مي شود. از اين رو است كه نيومن (Newman) كيفيت مديريت را تابع كيفيت تصميم گيري مي داند و مدعي است كه تصميم گيري به تنهايي، مهم ترين نقش مدير است زيرا كيفيت طرح و برنامه ها اثربخشي و كارآمدي استراتژي ها و كيفيت نتايجي كه از اعمال آن ها به دست مي آيد همگي تابع كيفيت تصميماتي است كه مدير اتخاذ مي كند.
اصولا مدل هاي تصميم گيري مختلفي توسط صاحب نظران معرفي شده كه از آن جمله مي توان به مدل عقلايي، مدل كارنگي، مدل تصميم گيري مرحله اي، مدل ادغام مرحله اي و الگوي كارنگي، الگوي سطل زباله، الگوي تصميم گيري اقتضايي، مدل تصميم گيري در بحران و مدل تصميم گيري در نظريه آشوب اشاره كرد. در اين مقاله از مدلي تحت عنوان مدل تصميم گيري حكيمانه كه توسط باقريان و همكاران (1381) ارائه شده ست، استفاده مي شود. اين مدل بواسطه در نظر گرفتن اين مطلب كه چيزها را آن چنان كه هست بايد شناخت، و كارها را آن چنان كه بايد به انجام رساند (تعريف حكمت)، به تصميم گيري حكيمانه مشهور شده است. در مدل حاضر تاثير اساسي مفروضات مدل، بخصوص در مبحث حق گرايي تا واقع گرايي، تجلي يافته است. در واقع بايد تفاوت بين حقيقت به معناي آنچه حق است و بايد به آن برسيم با واقعيت به معناي آنچه هست و الزاما هم مي تواند نباشد، روشن شود و تركيب عملي اين دو در يك مدل ماتريسي تعيين گردد. بنابراين تمركز اصلي اين مدل بر آرمان گرايي و واقعيت نگر بودن دستگاه تصميم گيري است كه محصول يا خروجي اين دستگاه تصميم گيري، تصميمات حكيمانه است.
ادبيات موضوع
مدل تصميم گيري حكيمانه
در مدل تصميم گيري حكيمانه، دو مورد حق گرايي و واقع گرايي مبنايي براي تحليل تصميمات اخذ شده به حساب مي آيد. در واقع بايد تفاوت بين حقيقت به معناي آنچه حق است و بايد به آن برسيم يا واقعيت به معناي آنچه كه هست و الزاما هم مي تواند نباشد، روشن شود و تركيب عملي اين دو در يك مدل ماتريسي تعيين شود. بر اساس سيره ائمه شيعه (ع)، خود را آرمانگراي واقعيت نگر مي دانيم و محصول اين دستگاه تصميم گيري، تصميمات حكيمانه - حكمت دانستن اشياء آن چنان كه هست و انجام كارها آنچنان كه بايد است - خواهد بود. بنابراين انواع تصميمات به درجه اي كه از الگوي پيشتازي و مفروضات اساسي مدل تبعيت كند به تصميم حكيمانه نزديك تر خواهند بود.
مدل حاضر مدلي تركيبي از نوع مدل هاي محتوايي - فرايندي با ترسيم ماتريسي است. علت انتخاب مدل تركيبي اين است كه مدل هاي اركاني ايستا (Static) هستند و از پويايي (Dynamics) لازم برخوردار نيستند و رابطه بين عناصر آن مشخص نيست ولي از نظر محتوايي غني هستند. در مدل هاي فرايندي امكان برقراري اين روابط و ايجاد پويايي وجود دارد، بنابراين در اين جا ما از حالت تركيبي بهره برده ايم. از نظر محتوايي عناصر مدل را مي توان در سه دسته جاي داد: 1- اصول و مباني و شرايط حاكم كه حالت زمينه را دارند، 2- عناصر مدل و 3- ارتباط بين اين عناصر كه حالت پويايي به مدل مي دهد.
تصميم گيري حكيمانه فرايندي است در چارچوب جهان توحيدي ( مفروضات اساسي با متاتئوري اسلامي)، كه در آن تصميم گيرنده براي تدبير امور فردي و اجتماعي خويش با بهره گيري از دانش و هنر مديريت، همواره با استفاده از اصول و مباني اعتقادي مدون خود از يكسو و در نظر گرفتن شرايط حاكم بر موضوع (شناخت عوامل داخلي و محيطي) به عنوان پايه واقع گرايي از سوي ديگر، تصميمات خود را اخذ مي كند. بنابراين براي اخذ هرگونه تصميم، دو مورد اصول و مباني اعتقادي و شناخت از موضوع مبناي تعيين نوع تصميمات مي باشند. در اين فرايند هر اندازه درك از اصول و مباني و پايبندي و التزام به آن عميق تر، و شناخت از شرايط و مقتضيات موضوع به واقعيت نزديك تر و آشنايي و مهارت بهره گيري از علوم و فنون مديريت افزونتر باشد تصميمات و تدابير اخذ شده حكيمانه تر، كم هزينه تر و آثار و بركات آن ماندگارتر و بهره ورتر خواهد بود.
در اين مدل مفهومي، چهارركن اصلي به ترتيب زير تعريف مي شود : تصميم گيرنده: تصميم گيرنده فرد يا نظام اجتماعي است كه با تكيه بر اصول و مباني ارزشي مدون خويش و شناخت از موضوع طبق فرايند تصميم گيري تعريف شده، تدابير و تصميمات خود را اتخاذ مي كند. اصول و مباني: اصول و مباني، چارچوب ارزشي شكل دهنده محتوا و ساختار هويت بخش كليه اركان تصميم گيري است. شناخت موضوع: شناخت موضوع، علم و اطلاع سازمان يافته از آثار، علل و زمينه هاي رشد و پايداري و يا افول و تباهي يك نظام (فردي يا اجتماعي) در محيط خود است كه پايه واقع گرايي در تصميمات و تدابير متخذه است. فرايند تصميم گيري: فرايند تصميم گيري حكيمانه شامل هفت مرحله ه شرح زير است: 1- تبيين اصول و مباني ، 2- تحقيق و شناخت موضوع ، 3- تصميم سازي ، 4- تصميم گيري ، 6- تمهيد اجرا و ايجاد عزم ، 6- تحقق تصميم (اجرا) و ارزيابي و 7- تصحيح اركان
فرايند مذكور قابليت خود اصلاح داشته و به صورت چرخه تصميم گيري عمل مي كند و با تكرار تصميمات مشابه چرخه مذكور در نظام تصميم گيرنده نهادينه مي شود. كيفيت تصميمات مبتني بر دو پايه اساسي اصول و مباني اعتقادي و شناخت از موضوع به صورت نمودار 2 است.
تفكر فازي و منطق فازي
بر اساس مباني و اصول علم، همه چيز تنها مشمول يك قاعده ثابت مي شود كه به موجب آن يا آن چيز درست يا غلط است. دانشمندان نيز در گذشته بر اساس همين منطق محيط خود را تحليل مي كردند. در علم منطق و رياضيات نيز همين استدلال حاكم بوده است.
اشتباه علم در چنين تحليلي بيانگر اين است كه آنچه را كه تنها براي موارد خاصي مصداق دارد به تمام پديده ها تعميم داده است. در حاليكه در عالم واقعي همه چيز كاملا درست يا غلط نيست. اما تحت اين شرايط، افزايش تغيير ابهام و عدم اطمينان در محيط، تصميم گيران را با مشكلات عديده اي مواجه كرده است. اگر مبناي تصميم گيري، منطق كلاسيك باشد، انحراف از واقعيت افزايش خواهد يافت. در شرايطي كه انحرافات اپسيلوني موجب خروج سازمان ها از صحنه رقابت مي شود، استفاده از اين منطق علمي صحيح به نظر نمي رسد. لذا براي توانمند سازي مديران، كه وظيفه اصلي آن ها تصميم گيري است، در مواجهه با شرايط نامطمئن لازم است كه آن ها را به علوم و فنون خاص اين محيط ها مجهز كرد. واضح است كه در تمامي محيط هاي سازمان شرايط تصميم گيري نادقيق و مبهم است و عمدتا داده هاي مورد استفاده ناقص، مبهم، سربسته و نادقيق مي باشند. تحليل چنين داده هايي نيازمند منطق و دستگاه تحليل يويژه اي است كه امروزه تحت عنوان تئوري مجموعه هاي فازي يا منطق افزي (Fuzzy logic) به دنيا معرفي شده است.
|
در محيط فازي، استدلالهاي انساني عامل اصلي تصميم گيري است. شواهد نشان مي دهد كه بهره وري تصميم گيراني كه منطق فازي را به كار مي گيرند، ممكن است از 3000 درصد افزايش يابد. رويكرد فازي به تصميم گيري، مي تواند امكان استنباط شهودي، ابتكارات و تجربه هاي انسان را فراهم كند |
رويكرد ستني غربي به دنياي مديريت بر مبناي منطق دودويي متكي بود. اين نوع تحليل در عصر اطلاعات كه رايانه هاي ديجيتالي همه شرايط را كنترل مي كنند غير ممكن است. به طور خلاصه، مديريت اثربخش وابسته به اخذ تصميمات مناسب و تجزيه و تحليل صحيح داده ها است. لذا استفاده از منطق كلاسيك موجب انحراف مديران خواهد شد و مديران ملزم به بررسي فاصله بين دو گزينه و به صورت يك پيوستار هستند. منطق فازي رويكردي نوين براي پاسخ به ابهامات موجود در تصميمات بر مبناي منطق كلاسيك است. سيستم هاي مديريت فازي با بهره گيري از منطق فازي، همانند حافظه انسان داده ها را پردازش كرد و اطلاعات مورد نياز مديران را جهت تصميم گيري فراهم مي كند. علاوه بر اين، اين سيستم با تركيب شدن با شبكه هاي عصبي و به كارگيري توابع يادگيرنده براحتي قادر است كه تجربه هاي مديران را در نظر گرفته و به طور خودكار خود را به روز كند.
|
سيستم هاي مديريت فازي با بهره گيري از منطق فازي، همانند حافظه انسان داده ها را پردازش كرد و اطلاعات مورد نياز مديران را جهت تصميم گيري فراهم مي كند |
روش تحقيق
مقاله حاضر روش جديدي براي تعيين الگوي تصميم گيري ارائه مي كند، اين روش شامل دو مرحله است: تدوين منطقه موجه و تعيين موقعيت يك يا چند تصميم خاص در منطقه موجه (نمودار 1)
بنا به اين دو مرحله، ابتدا منطقه موجه اي بر اساس يك الگوي تصميم گيري تعيين مي شود. سپس گزينه اي جديد وارد منطقه موجه شده و موقعيت آن تعيين مي شود.
مرحله اول - تدوين منطقه موجه: در اين مرحله يك سيستم فازي كه تشكيل دهنده منطقه موجه تصميم گيري است طراحي مي شود. اين سيستم فازي شامل يكسري قوانين اگر - آنگاه (If - then) است كه اين قوانين بر اساس يك مدل استاندارد و يا توسط متخصصن رشته مورد تحقيق تدوين مي شود. براي تدوين سيستم فازي مذكور، بايد تمامي حالات مربوط به رفتار سيستم به صورت قوانين اگر - آنگاه طراحي شود. بنابراين تمامي حالات ممكن مربوط به رفتار يك سيستم در قالب يك سري قوانين تعريف مي شود و سپس در هنگام ورود گزينه اي جديد، سيستم سعي مي كند بهترين قانون مطابق با گزينه ورودي را يافته و خروجي آن را در قالب نوع تصميم ارائه نمايد. دراين مقاله، الگوي تصميم گيري حكيمانه به عنوان مدل مبنا براي تحليل هاي بعدي انتخب شده است. الگوي تصميم گيري تدوين شده در اين مقاله به ترتيب نمودار 2 است.
بنابراين، الگوي فوق معادل منطقه موجه تصميم گيري است. در مدل فوق، ابعاد ميزان شناخت از موضوع و اصولي و مباني اعتقادي فرد تصميم گيرنده به عنوان متغيرهاي ورودي مدل هستند و چهار الگوي تصميم گيري حكيمانه، مصلحت گرايانه، تكليف گرايانه و خردگرايانه خروجي هاي مدل خواهند بود. پس از انتخاب مدل مبنا براي تجزيه و تحليل، لازم است كه مدل فوق به صورت يك سيستم متشكل از قوانين فازي طراحي شود. جهت تحقق اين مهم ابتدا لازم است كه متغيرهاي ورودي و خروجي، افرازبندي فازي شوند. لذا براي متغيرهاي ورودي افرازبندي هفت تايي و متغيرهاي خروجي افرازبندي سه تايي در نظر گرفته شد. با توجه به اين كه ورودي ها داراي يك طيف هفت تايي هستند، پس مي توان گفت كه بردارهاي X و Y در نمودار 2 به هفت قسمت تقسيم مي شوند. با تركيب اين دو بردار 49 خانه بوجود مي آيد كه براي تعريف هر خانه، لازم است يك قانون تعريف شود. بنابراين براي تعريف منطقه موجه، 49 قانون بايد تعريف شود. نمودار 3 اين مطلب را با وضوح بيش تري نشان مي دهد. همان گونه كه گفته شد، سيستم فازي مذكور مبتني بر مجموعه اي از قوانين اگر - آنگاه فازي است كه اين قوانين بر اساس نظر خبرگان تعريف شده است. منظور از خبرگان كساني هستند كه به طور كامل مدل تصميم گيري حكيمانه را مي دانند. در اين مورد خاص، بهترين خبره طراح مدل است. لذا در تعريف سيستم مذكور، از چهارنفر از طراحان مدل تصميم گيري حكيمانه كمك گرفته شده است. بدين ترتيب سعي شده است كه يك سيستم فازي معتبر تعريف شود.
مرحله دوم - تعيين موقعيت يك تصميم خاص در منطقه موجه: در اين مرحله موقعيت يك تصميم خاص به عنوان گزينه اي جديد در منطقه موجه تعيين مي شود. براي اين به منظور لازم است كه ورودي هاي سيستم، ميزان شنخت از موضوع x1 و شدت اصول و مباني فردي تصميم گيرنده x2 در ارتباط با تصميم مذكور محاسبه شود. ابتدا لازم است كه گزينه هاي تصميم گيري كه بايد موقعيت آن ها تعيين شود، شناسايي شوند. در اين تحقيق سه مورد از تصميمات حضرت امام خميني (ره) به ترتيب زير انتخاب شد. 1- تصميم بازگشت به ايران در 12 بهمن سال 1357 ، 2- تصميم مربوط به سلمان رشدي و 3- تصميم شكستن حكومت نظامي در 21 بهمن سال 1357 .
پس از تعيين گزينه هاي جديد بايد ميزان x1 و x2 را براي هر يك از موارد مذكور تعيين كرد. به عبارت ديگر بايد مشخص كرد كه به طور مثال در مورد برگشت به ايران در 12 بهمن سال 1357، حضرت امام خميني (ره) چقدر از موضوع شناخت داشته اند و اين كه اصول و مباني اعتقادي ايشان به چه ميزان در گرفتن اين تصميم او را پشتيباني كرده اند. براي محاسبه هر يك از دو مورد x1 و x2 را تشكيل دهد. شاخص هاي زير مجموعه هر يك از موارد شناخت از موضوع و اصول و مباني اعتقادي به ترتيب زير است.
شناخت از موضوع: برخورداري از اطلاعات روز، شناخت از دنيا مخصوصا آمريكا، شناخت از مردم، شناخت از اعتقادات مسلمان، شناخت از رژيم، موقعيت شناسي، قاطعيت.
اصول و مباني اعتقادي: انسان شناسي، هستي شناسي، معرفت شناسي، روش شناسي.
با توجه به تصميم بندي فوق، 30 پرسشنامه تهيه شده و بين دانشجويان و اساتيد پژوهشكده حضرت امام خميني (ره) توزيع شد البته لازم به ذكر است كه از آن جا كه داده هاي گردآوري شده از نوع فازي هستند، لذا لازم است كه اعداد فازي به قطعي تبديل شوند. سپس از جمع بستن و ميانگين گرفتن مي توان مقدار عددي هر يك از موارد شناخت از موضوع x1 و اصول و مباني اعتقادي x2 را در هر يك از سه تصميم مربوط به حضرت امام خميني (ره) محاسبه كرد. پس از محاسبه x1 و x2 مربوط به تصميم مذكور، بايستي اين مقادير را وارد منطقه موجه تصميم گيري كرد و از اين طريق الگوي تصميم گيري يا به عبارت ديگر موقعيت تصميم مذكور را در منطقه موجه مشخص كرد. گروه محققين جهت اخذ خروجي مربوط به هر تصميم، از نرم افزار Fuzzy Tech استفاده كردند. براي انجام اين كار مي توان از قسمت فازي موجود در نرم افزار MATLAB نيز استفاده كرد. جدول 1 مقدار مربوط به Xi و Yi را براي هر يك از تصميمات انتخاب شده نشان مي دهد.
طبق جدول 1 مي تون گفت كه تمامي تصميمات فوق از نوع تصميم گيري حكيمانه مي باشند اما درجه شدت هر يك از آنها متفاوت است. تصميم اول ( بازگشت به ايران) از نوع تصميم گيري حكيمانه با درجه درستي 75/0 متوسط و 25/0 ضعيف است. با تبديل اين متغيرهاي زباني به قطعي متوجه خواهيم شد كه اين نوع تصميم با درجه درستي 4822/0 از نوع تصميم گيري حكيمانه است (نمودار 4). تصميم دوم ( مربوط به سلمان رشدي) از نوع تصميم گيري حكيمانه با درجه درستي 84/0 متوسط و 16/0 ضعيف است. به عبار ديگر اين تصميم از نوع تصميم گيري حكيمانه با درجه 4051/0 است (نمودار 5). به همين ترتيب تصميم سوم (شكستن حكومت نظامي) از نوع تصميم گيري حكيمانه با درجه 34/0 متوسط و 66/0 قوي است. به عبارت ديگر اين تصميم با درجه درستي 7619/0 از نوع تصميم گيري حكيمانه است.
نتيجه گيري
اين مقاله يك روش ابتكاري را براي تعيين الگوي تصميم گيري رهبري خاص ارائه كرده است. اين كار از طريق بررسي تصميمات گرفته شده توسط آن فرد امكان پذير مي شود. مقاله حاضر روش جديد براي تعيين الگوي تصميم گيري ارائه مي كند، اين روش شامل دو مرحله است: تدوين منطقه موجه و تعيين موقعيت يك يا چند تصميم خاص در منطقه موجه.
بنا به اين دو مرحله، ابتدا منطقه موجه اي بر اساس يك الگوي تصميم گيري تعيين مي شود. سپس گزينه اي جديد وارد منطقه موجه شده و موقعيت آن تعيين مي شود. بدين منظور ابتدا مدل تصميم گيري حكيمانه به عنوان مبنايي براي انجام تحليل ها انتخاب شد. اين مدل حوزه مديريت اسلامي و توسط اساتيد داخلي تعريف شده است. استفاده از رويكرد فازي در اين تحقيق و توان بالاي اين رويكرد در برخورد با متغيرهاي كلامي و تبديل آن ها به متغيرهاي عددي و نجام حاسبات رياضي بر آن ها، از جمله نقاط قوت آن است.
|
سه نوع از تصميمات حضرت امام (بازگشت به ايران، تصميم مربوط به سلمان رشدي و تصميم به شكستن حكومت نظامي در 21 بهمن سال 1357) مورد تحليل قرار گرفت كه در نتيجه آن روشن شد سه تصميم اخذ شده توسط حضرت امام خميني (ره) از نوع تصميم گيري حكيمانه است |
خروجي نرم افزار Fuzzy Tech براي سه نوع تصميم انتخاب شده در جدول 1 ارائه شده است. طبق اين جدول هر سه نوع تصميم اخذ شده توسط حضرت امام خميني (ره) از نوع تصميم گيري حكيمانه است كه درجه درستي يا درجه تعلق هر كدام به الگوي حكيمانه در جدول مذكور ارائه شده است. به طور كلي مي توان گفت كه روش ارائه شده در اين مقاله، روشي ابتكاري، علمي و جديد است كه با استفاده از سيستم فازي مبنايي براي تعيين الگوي تصميم گيري است. يكي از نكات قابل توجه و مهم در مورد اين تحقيق اين است كه اين تحقيق از نوع مطالعه موردي است و فقط سه نوع تصميم گيري حضرت امام خميني (ره) را مورد بررسي قرار داده است.
هدف اصلي اين مقاله معرفي تكنيك فازي به منظور شناسايي نوع تصميم گيري است كه به منظور تست اين تكنيك، سه مورد از تصميمات امام (ره) نيز با استفاده از اين تكنيك مورد بررسي قرار گرفته است. اما بر اساس نتيجه استخراج شده از بررسي سه نوع تصميم گيري امام (ره) (همه تصميمات از نوع حكيمانه بوده اند)، امكان تعميم به همه تصميم هاي امام (ره) وجود ندارد، چنين ادعايي نيازمند مطالعه موارد ديگر است.
.........................................................................................
منبع: مقاله "بررسي الگوي سه نوع تصميم گيري حضرت امام خميني (ره) با استفاده از مدل تصميم گيري حكيمانه - رويكرد فازي" / دكتر سعيد تسليمي (استاد دانشكده مديريت دانشگاه تهران)، حسين صفري (دانشجوي دكتري مديريت دانشگاه تهران) و سيد يحيي سيد دانش (دانشجوي دكتري مديريت دانشگاه تهران) / دوفصلنامه دانشور
نظر شما