نهج البلاغه را تفسیر به رأی نکنیم/ مهجوریت نهج البلاغه در حوزه ها

به گزارش خبرنگار مهر، چندی پیش از کتاب «زمانۀ ما و نهج‌البلاغه» با عنوان فرعی «برداشت‌هایی از نهج‌البلاغه پیرامون مسائل روز»، شامل بحث پیرامون توافق و ترافق، خودی و غیرخودی، قدرت درون‌زا، نفوذ، فتنه، آزادی بیان، تحزب و … که توسط انتشارات بسیج دانشجویی دانشگاه امام صادق(ع)  و به اهتمام مؤسسۀ علمی- فرهنگی سدید منتشر شده است، رونمایی شد. به این منظور برای بررسی بیشتر موضوعات کتاب و همچنین ضرورت تدوین چنین کتابی با نویسنده این کتاب، فرزاد جهان بین، عضو هیئت علمی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) گفتگویی ترتیب دادیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید؛

دو قرائت حداقلی و حداکثری از دین

فرزاد جهان بین در ابتدا در خصوص ضروت تدوین چنین کتابی گفت: ما می‌توانیم دو قرائت حداقلی و حداکثری از دین داشته باشیم. قرائت حداکثری به این معنا که دین و فقه را تئوری اداره زندگی انسان از گهواره تا گور بدانیم. منابع مستحکمی که مانند قرآن و سنت داریم، برای اداره زندگی انسان کافی است و هر آنچه برای سعادت انسان لازم است در آنها وجود دارد. اما در قرائت حداقلی تفسیری فردگرایانه و سکولار از دین ارائه می دهیم. بر اساس قرائت حداکثری انقلاب اسلامی رقم خورد و جمهوری اسلامی شکل گرفت. این دین نیز از طریق می تواند در عرصه حضور داشته باشد. یکی از طریق تبلیغ و دیگری با تشکیل نظام سیاسی.

وی افزود: بی شک  بدون شکل گیری حکومت، دین نمی تواند همه اهداف خود را محقق کند لذا امام خمینی(ره) هم می فرمودند سیاست سر اسلام است. با تشکیل حکومت چالشهای متعددی رخ می دهد که اگر در یک اتاق دربسته ای می نشستیم با این چالشها روبرو نمی شدیم. البته این چالشها لازمه رشد است. جمهوری اسلامی هم با چالش های زیادی روبرو است و لازم است که این چالش ها را بشناسیم و مدیریت کنیم و بتوانیم پاسخ مناسب به آنها بدهیم. نظام اسلامی با فراز و فرودهای زیاد توانسته به بسیاری از این چالش‌ها غلبه کند و البته چالشهایی هم حل نشده است.

ظرفیت عظیم نهج البلاغه در پاسخ به مشکلات روز

این استاد دانشگاه در پاسخ به این سوال که چطور می توان از ظرفیت نهج البلاغه در این خصوص بهره گرفت، گفت: در این زمینه نهج البلاغه از دو جهت بسیار می‌تواند مهم باشد. اول اینکه امیرالمومنین(ع) رکن اصلی امامت اند. آن حضرت باب علم نبی اند و خود ایشان فرمودند که از من بپرسید قبل از آنکه مرا از دست بدهید که من به راه های آسمان از راه های زمین آشناتر هستم. نکته دوم این است که ایشان در یکی از پهناورترین کشورهای دنیا تجربه حکومت داشتند و همه اینها باعث می شود که ما به نهج البلاغه یک دید ویژه تری داشته باشیم.

وی با بیان اینکه متاسفانه نهج البلاغه بعضا در مجامع علمی ما و به ویژه حوزه علمیه مهجور است، گفت: با توجه به مسائلی چون مرسل بودن نهج البلاغه در کنار کتاب های مهمی مثل اصول کافی و... قرار نمی گیرد. البته هر چه زمان جلوتر رفته اقدامات مهمی در زمینه اسناد نهج البلاغه شده و توجه به نهج البلاغه بیشتر شده است.

لزوم مراجعه واقعی به نهج البلاغه

جهان بین در تشریح موضوعات مورد بحث در کتاب تصریح کرد: چیزی که در ذهن من بوده به عنوان یک کار اولیه با توجه به بضاعت کم بنده این بود که ما در ارتباط با مسائل روز و چالش هایی که داریم بتوانیم به نهج البلاغه مراجعه ای واقعی داشته باشیم. بتوانیم از لا به لای شرایط و قرائن و خود متن، آنچه که امیرالمومنین فرموده را فهم کرده و برای این چالش ها یک راه حل هایی واقعی و البته حجت آور استخراج کنیم.

وی با بیان اینکه چند سال است ذهن من درگیر چنین مسئله ای است، افزود: به عنوان مثال موضوع تایید صلاحیت ها، بحث آزادی و حدود آن، قدرت دورن زا و خیلی از این سوالات که از متن جامعه دریافت می شود را به نهج البلاغه عرضه کردم و در این باب سعی کردم چیزی را تطبیق نکنم و چیزی را به نهج البلاغه تحمیل نکنم. لذا تلاش کردم که با یک نگاه استخراجی و پرسش محور، پاسخ این سوالات را از نهج البلاغه بیرون بیاورم.

وی افزود: نتیجه این تلاش مقالات متعددی شده که ۱۷ مقاله و یادداشت را در این کتاب بازبینی و منتشر نموده ایم. هر میزان که انس با نهج البلاغه و دقت بیشتر شود، برداشت ها هم غنی تر می شود. این برداشت ها با توجه به ظرفیت و توان محدود بنده صورت گرفته است. لذا در نهایت باید گفت این کتاب، کتابی است که تلاش شده به مسائل روز از منظر نهج البلاغه پرداخته شود.

این استاد دانشگاه با اشاره به جمله ای از مقام معظم رهبری که می فرمایند عصر ما عصر نهج البلاغه است، تصریح کرد: بر همین اساس و با اقتباس از این جمله نام این کتاب هم زمانه ما و نهج البلاغه قرا داده شده است.

جهان بین با اشاره به موضوعات مورد بحث این کتاب گفت: در این کتاب حدود ۱۷ موضوع مورد بررسی قرار گرفته است. به عنوان مثال مسئله خودی و غیر خودی، مذاکره با آمریکا، فتنه، استکبار و استضعاف، تحزب و... از جمله این موضوعات است.

روش تبیین مسائل در کتاب «زمانه ما و نهج البلاغه»

وی در مورد شیوه پژوهش و روش تبیین مسائل در این کتاب اظهار داشت: سوالات از مسائل روز جامعه استخراج می شد و برای پاسخ به این سوالات من در ذهن خود کلیدواژه هایی را تعریف می کردم. سپس در نهج البلاغه جستجو می کردیم. بعد از این جستجو مطالب مرتبط فیش برداری می شد. باید گفت جستجو با کلیدواژه یک ضعفی دارد و آن این است که خطبه ها و نامه ها و حکمت ها کامل دیده نمی شود. ممکن از لابه لای خواندن خطبه ها نکاتی بدست آید که در جستجوی معمولی احصا نشود. مثلا در مورد بحث صلاحیت، حضرت می فرمایند که بدترین وزرای تو کسی است که پیش از تو برای اشرار وزیر بوده است. لذا در این خصوص بحث می شود که چنین افرادی نباید به کار گرفته شوند.

وی ادامه داد: اما مثلا یک نکته ای در نامه ۵۳ وجود دارد که حضرت در لا به لای یک بحثی می فرمایند که کسانی را به کار بگمار که أَحْنَى عَلَیْکَ عَطْفاً وَ أَقَلُّ لِغَیْرِکَ إِلْفاً یعنی بیشترین تمایل را به تو داشته باشد و کمترین تمایل را به غیر تو. اینجا سوال پیش می آید که آیا این تمایل شخصی است و یا گفتمانی؟ حضرت در جایی می فرمایند که بر اساس اینکه کسی را دوست داری او را به کاری نگمار و یا می فرمایند انسان هایی که تملق و چاپلوسی می کنند از دور خود پراکنده کن. لذا به دست می آید که این تمایل تمایلی گفتمانی است نه تمایل شخصی. پس در اینجا این قاعده را می توان استخراج نمود که کسانی در حکومت اسلامی می توانند مسئولیت بگیرند که دلبستگی به گفتمان حاکم بر آن جامعه دارند و با گفتمان دشمنان همخوانی ندارند. این مسئله ممکن است با جستجو به دست نیاید.

این استاد دانشگاه در توضیح روش تحقیق خود ادامه داد: ما این مطالب را به هم عرضه می کنیم. ممکن است مطالب با هم تعارض پیدا کنند. یک جاهایی هم مطالب یکدیگر را تفسیر یا تحدید و تکمیل می کنند. اینها را باید به هم عرضه کرد و با هم مورد بررسی قرار داد که اگر تعارضی وجود داشته باشد رفع شود. ما با عرضه کردن اینها به یکدیگر تلاش می کنیم یک مدل ارائه کنیم.      

وی ادامه داد: مثلا در بحث توافق و ترافق در بعضی جاها امیرالمومنین کوتاه می آیند. به عنوان نمونه حاضر می شوند لفظ امیرالمومنین در سند حکمیت نیاید و یا بالاخره حکمیت را می پذیرد. در جای دیگر می بینیم که ابداً با معاویه کنار نمی آیند. حتی به حضرت پیشنهاد می شود که اجازه دهید معاویه یک سال بر مسند قدرت بماند تا حکومت شما تثبیت شود یا اینکه مغیره بن شعبه به حضرت می گوید که معاویه را عزل نکن که او در شام خیلی نفوذ دارد، ایشان باز قبول نمی کنند. اما چه می شود که حضرت در جایی کوتاه می آیند و در جای دیگر نه؟ اینها را ما باید با هم ببینیم تا بتوانیم یک مدل ارائه کنیم. لذا به ذهن من رسید که ما می توانیم امور را به دو بخش ذاتی و غیرذاتی تقسیم کنیم. امور ذاتی آن چیزی است که رکن نظام سیاسی اسلام است. مثلا قانون اساسی ما می گوید اداره کشور از طریق مشارکت عمومی است یا کلیه قوانین باید به اسلام مبتنی باشد و یا مفهوم استکبارستیزی و... اینها چیزی نیست که بشود در مورد آن داد و ستد کرد و یا کوتاه آمد. اما بعضی چیزها وجود دارد که می توان بنا به مصالحی در مورد آنها مذاکره کرد و حتی عقب نشینی موقتی هم انجام داد. لذا بحث نرمش قهرمانانه که رهبر انقلاب مطرح نمودند در این قالب قابل ارزیابی است. امیرالمومنین می فرماید من اگر حکمیت را پذیرفتم به این خاطر بود که جاهل روشن شود و عالم در ایمانش تثبیت شود. یعنی بحث، ناظر به افکار عمومی است.

برخورد گزینشی با نهج البلاغه

جهان بین در پایان گفت: یک مشکلی که ما با آن مواجه هستیم این است که مراجعه ما به نهج البلاغه و یا آیات قرآن گزینشی است. هر کس تلاش می کند برای حرف خود شاهد بیاورد. من در این کتاب تلاش کردم بحث تطبیقی نکنم و چیزی را بر نهج البلاغه تحمیل نکنم. مثلا اینگونه نباشد که اگر ما خواهان مذاکره با آمریکا هستیم نهج البلاغه را طوری تفسیر کنیم که این این موضوع را تایید کند و یا بالعکس. لذا باید ببینیم خود نهج البلاغه چه می گوید.