چرخی میان آثاری که از دهه ۳۰ تا ۶۰ برای کودکان ایران‌ خلق شده‌اند

خبرگزاری مهر - گروه هنر - آزاده سهرابی: این روزها در پیچ و خم موزه هنرهای معاصر که قدم بر می داری چیزی بیش از هنر توجهت را به خود جلب می کند. موزه هنرهای معاصر که نخستین نمایشگاه آرشیوی را در این سالیان به درون راه داده است این روزها در حال و هوای سال های ۱۳۳۰ تا ۱۳۶۰ به سر می برد.

نمایشگاه «کارنامه فرهنگ دیداری کودکان ایران، ۱۳۳۰-۱۳۶۰» به بررسی فرهنگ دیداری کودکان ایرانی در بستر اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در سه دهه می پردازد. در این نمایشگاه شما می توانید خط سیری که تصویرسازی‎ کتاب‎های درسی در این سه دهه طی کرده است مشاهده کنید و یا حتی عکاسی مستند از مدارس ابتدایی در آن به نمایش درآمده است. می توانید  پیشگامان صنعت تصویرسازی و سرگرمی را بشناسید و حتی غرب زدگی و شرق زدگی هنرمان در این بازه زمانی را مشاهده کنید. این نمایشگاه رسانه‎های مختلفی مانند کتاب، مجله، فیلم و انیمیشن، آثار هنری و ... را به نمایش گذاشته است و در میان مسیر طی کردن پیچ های موزه گاه اثری را می بینید که یا تا به حال دیده نشده است و یا بسیار کم در معرض دید بوده است.

نکته جالب این است که وقتی در نمایشگاه قدم می گذارید و در حالیکه انتظار دارید بیشتر شاهد حضور پژوهشگران و دانشجویان باشید، کودکان و نوجوانانی را می بینید که در میانه آثار پرسه می زنند و با شادی کنار پوستر فیلم شهر موش ها عکس یادگاری می گیرند.

از گاه شمار تا بخش مخصوص آثار فرشید مثقالی

این نمایشگاه از فضای ورودی موزه هنرهای معاصر کار خود را آغاز می کند و گاه شمار این نمایشگاه که رویدادهای مهم فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در ایران در فاصله سال های ۱۳۰۰ تا ۱۳۶۰ را مشخص کرده است نشان می دهد که شاید در ابتدا به نظر عجیب برسد اما همین حضور گاه شمار به ما یادآوری می کند با یک نمایشگاه آرشیوی و مطالعاتی رو به رو هستیم و بهتر است برخی از نقاط عطف این گاه شمار در خاطرمان بماند تا هنگام گذر از بخش های مختلف نمایشگاه به کمک مان بیاید.

نمونه ای از نخستین انیمیشن ها، فیلم‌ها و پوستر تئاترهای غربی و نمونه ای از کتاب های درسی در برخورد اول با نمایشگاه به چشم می خورد که تاریخ را از سال ۱۳۰۰ مرور می کند. منابع دیداری تولید شده بر اساس داستان «موش و گربه» عبید زاکانی شاید مهمترین تولیدات این بخش باشد. این کتاب از دوران مشروطه به بعد به اشکال مختلف تصویر شده است و از جمله این آثار کتابی با تصویرسازی محمود جوادی‌پور است که در نمایشگاه رخ نمایی می کند.

به قدم زدن که ادامه بدهیم به یکی از جذاب ترین بخش های گالری می رسیم. جایی که چهار اسم پیشرو در عرصه تصویر سازی و آثارشان را می توان دید: جعفر تجارت‌چی، محمود جوادی‌پور، محسن دولو، لیلی تقی‎پور و اسفندیار احمدیه.

باز هم در ادامه گالری گردی در موزه هنرهای معاصر با یک وقفه می توانیم به مرور وقایع سیاسی و اجتماعی و تاثیر آن بر تولیدات هنری بپردازیم که سال های پس از کودتای ۲۸ مرداد را نشانمان می دهد و با برنامه ای که  از سوی آمریکا و طبق برنامه اصل چهار ترومن برای ترویج فرهنگ آمریکایی در ایران طراحی شده بود رو به رو می شویم. هر چند از میانه دهه ۱۳۴۰ در کنار حضور فرهنگی آمریکا در ایران شاهد گسترش فرهنگ زیبایی شناختی و البته ایدئولوژیکی اتحاد جماهیر شوروی در ایران هم هستیم و به طور مشخص انتشارات پروگرس مسکو با حضورش در ایران این فرهنگ را گسترش می دهد، اما فرهنگ آمریکایی یک غلبه ای در آثار هنری خصوصا برای کودکان پیدا می کند. در این بخش نگاه کردن به  انیمیشن‏‌های والت‏‌دیزنی به زبان فارسی تا کتاب‎داستان‏‌هایی نوشته لئو تولستوی، آنتوان چخوف و داستایوسکی برای کودکان این مغلمه عجیب و غریب در آن دوران را به رخ می کشد.

اما از کنار بخش پنجم نمایشگاه نمی توان به راحتی گذشت. اینجا حد فاصل سال های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ مورد بررسی قرار گرفته و آثار شاخصی از این دوره به نمایش در آمده است. مجموعه‎ای از انیمیشن‎های برجسته تاریخ ایران به همراه تولیدات انتشارات مهم آن روزگارو  تصویرسازی‎های هیجان انگیز ابراهیم حقیقی به چشم می خورد. برخی از این انیمیشن ها تا کنون به نمایش در نیامده است.

تولد کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تولیدات فرهنگی و هنری کودکان ایران به طور مشخص یک بخش را در این نمایشگاه به خود اختصاص داده است. این بخش، فعالیت‎های کانون را از سال تاسیس آن یعنی ۱۳۳۴ دنبال کرده و به معرفی این آثار در زمینه‌های مختلف می‎پردازد. پوسترهایی از فیلم‎ها و کاور‌های طراحی شده برای آثار موسیقی کانون پرورش فکری ، تصویرسازی‎های بهمن دادخواه، نورالدین زرین‎کلک، علی اکبر صادقی و نیکزاد نجومی برای کتاب‎های کانون در این بخش به نمایش گذاشته شده است.

تنها هنرمندی که یک بخش نمایشگاه به طور مشخص به او اختصاص داده شده است فرشید مثقالی است؛ یکی از برجسته ترین تصویرسازان ایرانی که آثار تاثیرگذاری در زمینه کودکان و بزرگسالان دارد. او از سال ۱۳۵۱ استودیو گرافیک کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را تاسیس کرد.

در این بخش تابلوهای تصویرسازی‎ فرشید مثقالی برای کتاب هایی مثل «ماهی سیاه کوچولو» ، «عمو نوروز»، «قهرمان»، «شهر ماران»، «مارمولک اتاق من»، «می‎تراود مهتاب؛ شعرهایی از شاعران معاصر ایران»، «جمشید شاه»، «آرش کمانگیر» ، «پسرک چشم آبی» و... به نمایش درآمده است.

تاریخ تصویرسازی کتاب‏‌های مذهبی برای کودکان و نوجوانان  که از دهه ۱۳۴۰ و به طور مشخص توسط دو نشر پیام اسلام و معراجی، نشر داده می شد بخش بعدی نمایشگاه است. هر چند در دهه های بعد انتشارات بیشتری به این مجموعه اضافه شد.

در سال‎های نیمه دوم دهه پنجاه و دهه ۶۰  دورانی که به دلیل شکل‎گیری انقلاب دگرگونی در همه ارکان زندگی انسان ایرانی رخ داد شاهد تولد تولیدات جدیدی هستیم؛ تصاویری از شهادت و ارزش های دفاع با زبان کودکانه از پوستر تا کتابها را ....

 بختیاری: اهمیت آرشیو نگاری را نمی دانیم

علی بختیاری، کیوریتور نمایشگاه کارنامه درباره شکل گیری این نمایشگاه به خبرنگار مهر گفت: از سال ۱۳۸۲ تنها به خاطر یک علاقه شخصی شروع به جمع کردن کتاب‌های درسی کودکان کردم؛ آن هم از سال های دور. از جمعه بازار تا کتابفروشی های دسته دوم این آثار را پیدا می کردم. این جمع آوری سال ها طول کشید و در نهایت دیدم یک مجموعه عجیب و غریبی از این مبحث دارم. بعد با تحقیق بیشتر دیدم  ما به  جز در زمینه سینما که شاید مفصل در آن  پژوهش انجام داده باشیم در باقی مسائل هنری آرشیو دقیق و پزوهش جامعی نداریم. مثلا منابع دقیقی درباره انتشارات کودکان و نوجوانان نداریم. حتی به کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان که مراجعه کردم دیدم فهرستشان ناقص است. بنیادها هیچ کدام در زمینه کار آرشیوی درست کار نکرده اند.

وی افزود: سال ۸۹ به فکر مطالعه ای روی مجموعه ای که جمع کرده بودم افتادم. هم زمان در آن سال ها با یاشار صمیمی مفخم و پیمان پورحسین آشنا شدم که در زمینه تاریخ گرافیک مجموعه خوبی داشتند. فکر کردیم باید یک حرکت مهمی در بستر تاریخی ۱۳۳۰ تا ۱۳۶۰ و مطالعه تاریخ هنر آن دوران انجام شود. پس از آن با بسیاری از شخصیت های هنری مانند فرشید مثقالی و ابراهیم حقیقی مصاحبه کردیم. حتی یادم هست من کتابی از فرشید مثقالی را پیدا کرده بودم که خود او آن را از یاد برده بود.

بختیاری با اشاره به اینکه دو سال پیش طرح این نمایشگاه را به موزه هنرهای معاصر داده است، بیان کرد: البته ابتدا برای موزه هم گنگ بود که چه اتفاقی قرار است بیفتد چون این اولین نمایشگاه آرشیوی بود که قرار بود در موزه هنرهای معاصر برپا شود. همه اش به ما می گفتند کار هنری چه می خواهید نمایش دهید. اما بعد از همکاری موزه هنرهای معاصر با موزه مدرن پاریس فکر کنم کمی ذهنیت آنها درباره چنین نمایشگاهی روشن تر شد.

این کیوریتور از همکاری شورای کتاب کودک، موزه سینما، فیلمخانه، موزه گرافیک و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان برای برپایی این نمایشگاه یاد کرد و از آثاری که برای نمایش در این نمایشگاه امانت داده اند نام برد و گفت: این مراکز همکاری بسیار موثری با ما داشتند تا بتوانیم نقاط گنگی را که در این بازه تاریخی داشتیم تا حدودی پر کنیم. به طور مثال در سال ۱۳۴۰ سینمای انیمیشن ما چیزی را ثبت نکرده بود و حتی  حرفی هم درباره اش زده نشده بود.

بختیاری ادامه داد: ما هیچ وقت در ایران آرشیونگاری خوبی نداشته ایم و هنوز هم نداریم و اهمیت اینکه تا چه اندازه این آرشیونگاری به دردمان خواهد خورد نمی دانیم. همین الان شما غیر ممکن است به راحتی بتوانید درباره سینمای دهه ۶۰ تحقیق کنید. چون دسترسی به بخشی از آرشیو آن زمان غیر ممکن است.

وی با اشاره به اینکه نمایشگاه کارنامه یک حرکت دینامیک و زنده است، توضیح داد: به محض پیدا شدن یک اثر جدید حتی ممکن است نتیجه گیری های ما هم در زمینه تاریخ نگاری آثار این دوره تغییر کند و ما آن را به مجموعه اضافه خواهیم کرد، اما در حال حاضر این کامل ترین نمایشگاه از فرهنگ دیداری کودکان ایران است که به نمایش گذاشته شده است.

وی درباره اینکه چرا این سه دهه را به طور مشخص مورد بررسی قرار داده اند نیز گفت: چون پرونده این سه دهه به طور کامل بسته شده است و با شروع انقلاب اسلامی این تاریخ پایان می یابد. حتی در این نمایشگاه می بینید که شروع جنگ تحمیلی یک شروع تازه در جریان این فرهنگ دیداری است. بسته شدن پروندن آن سه دهه این امکان را به ما می داد قاطع تر روی این بخش از تاریخ مطالعه داشته باشیم. نکته دیگر اینکه برای ما جستجوی بسترهای سیاسی و اجتماعی که به تصویرسازی برای کودکان و نوجوانان آن دوران منتهی شد که بسیار فاکتور مهمی هم بوده است راحت تر بود.

بختیاری ادامه داد: مثلا با رخ دادن کودتای ۲۸ مرداد شما می بینید یکباره چه تاثیری در روند فرهنگ دیداری کودکان و نوجوانان رخ می دهد. حضور آمریکا که تا مدت‌های مدید در فرهنگ ما ادامه دارد از این دوران آغاز می شود و کتاب های درسی هم تغییر می کند، بر روند فیلم ها تاثیر می گذارد و.... ما در این دوره به معنای واقعی غرب زده شدیم. برای جلوگیری از گسترش کمونیست که همه جا تاثیرش را داشت می گذاشت آمریکا وارد میدان شده بود اما نکته دیگری هم در این میان بود. جامعه و فرهنگ مذهبی ما یک جاهایی سپر می شد اما روشنفکری ما به شکل کامل غرب زده شده بود. یک روشنفکری توسری خور را در آن دوره مشاهده می کنیم.

وی در پایان گفت: ما استقبال از نمایشگاه را به دلیل ماهیتش پیش بینی می کردیم اما چیزی که پیش بینی نمی کردیم و الان دارد اتفاق می افتد حضور کودکان و نوجوانان در این نمایشگاه است به طوریکه تعداد فراوانی از مدارس دانش آموزانشان را برای بازدید از موزه آورده اند. شاید این بچه ها از نظر مفهومی نتوانند با موزه ارتباط بگیرند اما به نظرم از نظر تصویری برایشان جذاب بوده است و فرهنگ موزه رفتن را یاد می گیرند.

نمایشگاه کارنامه تا ۲۵ مردادماه در موزه هنرهای معاصر تهران ادامه دارد.