به گزارش خبرگزاری مهر، کتب و مقالاتی اخیرا درباره تقسیم بندی علوم انتشار یافته است که می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- کتاب مراتب العلوم نوشته علی بن احمد ابن حزم اندلسی ( ۳۸۴ ق) است. نویسنده فردی دیوانی و سیاسی و در دستگاه خلافت مشغول به کار بوده است او دارای طبعی بلند و فکری باز و نقاد بوده است. اصولی را که مطرح کرده است در سایه تجارب و اندوخته های سیاسی اوست. او در آخر عمر از سیاست کناره گرفت و به تالیف و تدریس پرداخت. او مراحل علم را به ۷ بخش تقسیم کرده است و در تقسیمات خود روش آموزش و تعلیم انسان را در نظر داشته است او تقسیمات خود را از خط و خواندن شروع می کند و پس از گذر از نحو، علم حساب، منطق، علوم طبیعی، علم اخبار (تاریخ)، علم قضایای فکری (فلسفه و کلام)، در پایان به علم شریعت (قرآن، حدیث و فقه) ختم می کند.
مقدمه احسان عباس که رده بندی علوم را از دیدگاه دانشمندان اسلامی مورد بحث قرار داده است و همچنین مترجم آن محمد علی خاکساری نیز در بحثی درباره طبقه بندی و سلسه مراتب علوم در اسلام به تقسیم بندی آن از دیدگاه دانشمندان غرب می پردازد و نظرات فرانسیس بیکن، آگوست کنت، آمپر و اسپنسر را در این رابطه بیان می دارد خواندنی است (این کتاب در سال ۱۳۶۹ توسط آستان قدس رضوی در ۹۲ صفحه منتشر شده است.)
۲- دیگری مقاله احمد طاهری عراقی تحت عنوان (غزالی و تقسیم بندی علوم) است که در مجله معارف اسلامی که توسط مرکز نشر دانشگاهی در سال ۱۳۶۷ چاپ شده است. نویسنده می گوید که غزالی در تقسیم بندی خود بر خلاف منطق ارسطویی، در کتاب احیاء العلوم خویش مانند بسیاری از صوفیان علمای دیگر عمل کرده است. غزالی معتقد است که ارزیابی علوم مبتنی است بر اغراض تربیتی برای تزکیه نفوس و سلوک الی الله و بر این معیار حتی آن دسته از علوم شرعی که راهبر به مقصود نباشد هم نکوهیده است. علم مخالف شرع، علم نیست و جهل است در تقسیم بندی غزالی، علم به فرض عین و فرض کفایت تقسیم شده و از آن دو، تقسیمات دیگری منشعب شده است هدف غزالی از این تقسیم بندی، احصای علوم و ترتیب طبقه بندی دانش ها نبوده بلکه مقصود وی ذکر دانشهایی بوده که سالک طریق به قصد تربیت باید آنها را بیاموزد و یا از آنها اجتناب کند.
۳- رساله بعد مربوط به ابوسهل عیسی بن یحیی مسیحی گرگانی (۳۹۰ یا ۴۰۱ ق) پزشک خراسان و خوارزم است که برای ابوالحسین سهلی یا سهیلی نوشته است و بنام «اصناف العلوم الحکمیه» نام دارد(دانش پژوه، ب، ۱۳۷۰). این مقاله عربی است و دانش پژوه آن را تصحیح کرده است. تقسیم بندی او متأثر از تقسیم بندی های یونانی است و مقدمه کوتاهی به زبان فارسی دارد. این مقاله در مجله تحقیقات اسلامی سال ۶ شماره اول سال ۱۳۷۰ منتشر شده است. این رساله با کتب الی شیخ الرئیس، سید ابوالحسن، سهل بن محمد السهلی یسئلنی عن اصناف العلوم الحکمیه کم هی … شروع می شود که در آن بوعلی سینا به سوالات وی پاسخ می گوید.
۴- مقاله دیگر به نام الرساله الشرقیه فی تقاسیم العلوم العقلیه است که ابو علی حسن بن ابراهیم بن ابی بکر سلماسی برای ابوالحسن علی بن الحاج اسماعیل (۶۲۴ ق) نوشته است. این رساله به فارسی است او پس از مقدمه مفصلی می گوید: پس لازم است که اقسام علوم را بر آن نماییم که آن علم که نافع در دنیا و آخرت است و آنچه در آن مضرت است کدام است تا طالب علم در طلب نافع سعی نماید و آز آنچه مذموم است و ضارّاست مجتنب باشد. این مقاله نیز در مجله تحقیقات اسلامی فوق الذکر چاپ شده است.
۵- مقاله دو. ویتکام درباره ابن اکفانی، که در مجله تحقیقات اسلامی فوق الاشاره چاپ شده است. به گفته مؤلف این کتابشناسی هنوز منبع عمده ای برای شناخت متون علمی بالنسبه کهن است و اطلاعات مفیدی در باره کتابهایی که ظاهرا دیگر موجود نیستند در اختیار می گذارد. کتابشناسی مورد مطالعه این مقاله دانشنامه کوچکی از علوم است که عنوان آن ارشاد القاصد الی اسنی المقاصد است. مؤلف این کتاب طبیعی، مصری مشهور به ابن اکفانی است که در سال شیوع طاعون، یعنی سال ۷۴۹ در سن شصت سالگی در قاهره در گذشت. در این معرفی، مؤلف در هر موضوع شرح کوتاهی آورده در حالیکه ابن ندیم در هر موضوع آنچه می دانسته را ذکر کرده است ظاهرا آوردن نام کتاب در ذیل تقسیمات علوم از طرف وی ابتکاری بوده است.
۶- رساله سلطان محمود بن غلامعلی طبسی به نام رساله درتقسیم بندی علوم و احوال دانشمندان نامدار با ترجمه و تحقیق رقیه رستم پور ملکی و الهه روحی دل، که در مجله کتابداری چاپ شده است. مترجمان در ضمن مقدمه ای به تاریخ تقسیم بندی علوم می پردازند و سپس اشاره می کند که رساله حاضر به گونه ای از تقسیم بندی های متداول متأثر است. نویسنده ابتدا علوم را به دو قسمت شرعی و غیر شرعی تقسیم می کند در بخش اول سیزده علم و در بخش دوم به بیان حکمت و اقسام آن می پردازد. ویژگی این رساله در بیان نام دانشمندان به ترتیب موضوعی و در داخل آن به صورت قرن است.
۷- سیدحسین نصر در کتاب مقدمه ای بر منابع علوم اسلامی کوشش نموده است تا تقسیم بندی جدیدی از علوم اسلامی به دست دهد. او می گوید در غرب قریب دو قرن است که در زمینه تاریخ علوم اسلامی تحقیق می شود و افرادی چون دوهام Duham و ماخ Mach و سارتون Sarton در این زمینه بحث کرده اند. او می گوید که بیش از ۱۰ سال به فکر تدوین و جمع آوری منابع در علوم اسلامی مشغول بوده است و برای تدوین منابع علوم گوناگون اسلامی نظم خاص فکری و تقسیم بندی دقیقی از علوم به دست داده است به گونه ای که علم شامل همه علوم عقلی که به نحوی از انحاء با علوم طبیعی و ریاضی و علوم غربیه و اصول آنها سرو کار دارد تعریف شود.
به عبارت دیگر هم علم به معنی علم در دنیای جدید مطرح باشد و در عین حال به مفهوم اسلامی علوم هم توجه کامل داشته باشد (مقدمه ص ۵-۱) او در تقسیمات خود از آثار عمومی شروع و سپس مطالعات مربوط به شرح حال و آثار دانشمندان اسلامی مکتب های علمی که در تکوین علوم اسلامی موثر بوده اند، ترجمه کتب علمی به زبان های اسلامی، آثار مربوط به تقسیم بندی علوم و دایره المعارفهای علمی، جهان شناسی و توصیف جهان، منطق، ریاضیات، طبیعیات، علوم غریبه، آثار فلسفی و کلامی مربوط به علوم اسلامی و نفوذ علوم اسلامی را بیان و آن را در کل به ۱۲ بخش تقسیم می کند. این ۱۲ بخش هر یک تقسیمات ریزتری هم دارند. در این که مبنای نظری این تقسیم بندی چیست و چه شباهتی با تقسیم بندی های علوم اسلامی داشته توضیحی روشن ارائه نشده است.
۸- مهدی محقق در فصلنامه سیاست علمی شماره اول، سال. ۱۳۷۰ در مقاله خویش می گوید: تقسیم بندی علوم از زمان آشنایی مسلمانان با علم، همواره مورد توجه آنان بوده است تا بدین وسیله طالبان علوم را یاری دهند و این تقسیم بندی مقدمه ای باشد برای آشنایی بیشتر آنها با کتابها، پراکندگی این کتاب ها این نیاز را مطرح می ساخت که با تحقیقی جدی انواع کتب تدوین شده در طبقات بندی علوم معرفی شود. این مقاله عمده ترین این کتب را از روزگار فارابی تا ملاصدرا در بر می گیرد.
۹- کتاب درآمدی بر رده بندی علوم از محمدتقی مقدم است که به تفصیل طرحهای طبقه بندی علوم را در مکاتب شرق و غرب مورد بحث قرار داده وآنها را از نقطه نظر خویش نقد می کند فصول عمده این کتاب عبارتست از کلیات و مفاهیم، شناسایی و معرفی سیستم های رده بندی علوم، نظریه کتابداران درباره تقسیم های رده بندی علوم، ضوابط نظام جهانی رده بندی علوم، نقد و بررسی سیستم های رده بندی علوم، کلیات طرح پیشنهادی و …. نویسنده در این کتاب طرح جدیدی رابرای طبقه بندی کتب مطرح می سازد که از شکل و حروف استفاده می کند نویسنده از اینکه با شهامت طرح جدیدی را برای طبقه بندی کتب مطرح کرده قابل تحسین است اما بنظر می رسد طرح وی تا رسیدن به اهداف مشخص و عملی فاصله بسیار دارد.
لازم به ذکر است مرتضی دهقان در مقاله نگاهی کوتاه به سیر دانشنامه نویسی در جهان اسلام که در کیهان فرهنگی شماره ۱۲۷ چاپ شده است. بحث مختصری راجع به طبقه بندی علوم از ۱۷ تن از دانشمندان اسلامی که در این زمینه کار کرده اند یاد می کند و برای هر یک شرح مختصری می آورد.
۱۰- طبقه بندی علوم از نظر حکمای مسلمان از عثمان بکار.
۱۱- مقاله طرحی جدید در طبقه بندی علوم تالیف غلامرضا فدایی که در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران در سال ۱۳۸۰ چاپ شده است. لازم به توضیح است که ترجمه عربی این مقاله قبلا در مجله آفاق الحضاره الاسلامیه در سال ۱۳۷۸ شماره ۵ منتشر شده است.
نظر شما