سلامت معنوی بهره مندی از فضائل روحی و معنوی است

به گزارش خبرنگار مهر، پنجمین همایش ملی سلامت معنوی در محورهای مبانی سلامت معنوی اسلامی(روش شناسی)،  آموزش و ارتقاء سلامت معنوی اسلامی، آموزش سلامت معنوی اسلامی در دوران کودکی، آموزش سلامت معنوی اسلامی در محیط آموزش عالی و نظام سلامت و آموزش سلامت معنوی اسلامی، مشارکت اجتماعی و حمایت ذینفعان ۲۶ و ۲۷ بهمن ماه در مشهد مقدس برگزار شد.

در نخستین روز این همایش دکتر سید علیرضا مرندی، دکتر احمد احمدی، دکتر مجتبی مصباح، دکتر علیرضا قائمی نیا، دکتر محمد فنائی اشکوری و دکتر عبدلله فتحی سخنرانی کردند.

سخنرانی دکتر محمد فنائی اشکوری استاد فلسفه و عرفان تطبیقی پیرامون: سلامت معنوی از نگاه عرفان اسلامی را در ادامه می خوانید:

مقدمه

بحث  سلامت معنوی (spiritual health) مانند بسیاری از مباحث مرتبط با اندیشه و زندگی انسان معاصر به صورت کنونی آن در غرب مطرح شده است و پس از آن وارد جامعه ما شده است. ما متأسفانه به رغم برخورداری از فرهنگ غنی و قوی، دراین گونه موارد ابتکار عمل نداریم و معمولا دنباله رو هستیم و اغلب با فاصلۀ زمانی قابل توجهی نسبت به دنیای غرب به این مباحث توجه می کنیم، چه در حوزه های کلان معرفتی مثل علوم طبیعی، علوم انسانی، حوزه های مختلف فلسفه، و چه در مسائل خاص مانند محیط زیست، حقوق بشر، حقوق زن، حقوق کودک، نظام تعلیم و تربیت و اخیرا سلامت معنوی.

چون این مباحث در فرهنگ غربی طرح می شود طبیعی است که متناسب با آن فرهنگ و با رنگ و بوی آن فرهنگ شکل می گیرد. ما از سر ضرورت یا تقلید در پی آنان این مباحث را وارد جامعه خود می کنیم و پس از مدتی با تعارضات آن با فرهنگ خود بر می خوریم. در این میان عده ای بر آن می شوند که در این موضوعات باید کاملا دنباله رو غربیان باشیم و اساسا این موضوعات را جز به همان صورتی که در غرب مطرح شده نمی توان تصور کرد و هر گونه بازنگری و بومی سازی نادرست و ناموفق است. تمدن حاکم در دوره جدید تمدن غربی است و ما اگر بخواهیم باقی و پایدار باشیم جز جذب شدن و هضم شدن در این تمدن راه دیگری نداریم و ایستادگی در برابر آن شناکردن برخلاف جهت مسیر رودخانه است که محکوم به شکست است.

گروهی دیگر در مواجهه با این گونه مباحث شروع می کنند به بدگویی از غرب و فرهنگ غربی و نگاه تحقیر آمیز به نحوۀ رویکرد غربی به این گونه موضوعات و طرد هر آنچه آنها در این زمینه گفته اند و ادعای داشتن موضع و جایگاهی برتر در این مباحث و معمولا در حد همین ادعا متوقف شدن، چیزی که در بحث از اسلامی سازی علوم انسانی شاهد هستیم.      

در پیش گرفتن این هر دو شیوه کار آسانی است. نه پذیرش مطلق و دنباله روی سخت است و نه رد مطلق و شعار دادن و ادعاهای بزرگ و توخالی کردن کاری دشوار است. علت اینکه اکثر افراد در مواجهه با این گونه مسائل یکی از این دو راه را در پیش می گیرند همین آسانی این مواضع است، اما موضع درست و سازنده در مواجهه با این گونه مسائل برخورد محققانه، منصفانه و منتقدانه است.

ابتدا باید فضل تقدم کسانی که این مباحث را در دورۀ جدید طرح کرده اند به رسمیت بشناسیم. آنها ما را متوجه اهمیت این مقولات کردند. سپس باید یافته ها و دیدگاه های مطرح شده را با دقت ببینیم و با استفاده از تراث فرهنگی خود آن را بررسی کنیم و نقاط قوت و ضعف آن را شناسایی کنیم. و سرانجام با استفاده از این بررسی و تعمق در تراث خود مسئله را متناسب با فرهنگ خود جمع بندی کنیم. این همان کاری است که شهید صدر در زمینه اقتصاد انجام دادند و البته کاری است بس دشوار که قدرت و همت و استقامت جانانه می طلبد و البته تنها راه توفیق هم همین است.

از این رو هر گونه ادعا و اظهار نظر قطعی و برنامه ریزی عملی و انتسابش به اسلام در این گونه مسائل بدون مطالعه و بررسی اجتهادی و مقایسه ای کاری خام و شتابزده است. دیدگاه اسلامی در باب سلامت معنوی صرفا با طراحی چند برنامه و دستورالعمل و بدون توجه به زیر ساخت نظری و تربیتی آن تحقق نمی یابد. تحقق این دیدگاه مبتنی بر تحکیم باور دینی و تربیت دینی است. تعلیم و تربیت دینی و معنوی اسلامی نیازمند برنامه ریزی دقیق و گسترده ای است که باید در خانواده و آموزش و پرورش و سایر عرصه های اجتماعی به آن توجه شود. 

در بحث از سلامت معنوی پیش از هر برنامه ریزی و تصمیم عملی لازم است دیدگاه اسلام دربارۀ سلامت معنوی تبیین شود و چارچوب نظری سلامت معنوی از نگاه اسلامی روشن شود. آیا ما مدل اسلامی سلامت معنوی را در اختیار داریم تا از اجرای آن سخن بگوییم؟ برای نزدیک شدن به این ساحت از بحث شاید طرح پرسش های زیر دربارۀ سلامت معنوی مقدم بر دیگر پرسش ها باشد. 

معنویت چیست؟

انسان تنها کالبد نیست، بلکه بعدی روحانی دارد که نامحسوس است. از نگاه مادی آن بعد روحانی چیزی غیر مادی نیست؛ بلکه مادی است و حاصل فعل و انفعالاتی است که ریشه جسمانی دارد، منتها ظریف تر از بعد جسمانی است و نامحسوس است و مانند بعد نرم افزاری رایانه است. رشد فیزیکی، تغذیه، تنفس، آسیب های جسمی مربوط به بعد بدنی انسان است؛ اما تفکر عاطفه، میل، خشم، شادی و امید مربوط به بعد روانی انسان است. بعد روانی انسان چون کاملا امری مادی است با مرگ بدن نابود می شود.

از نگاه الاهی روح یا نفس چیزی بیش از ماده و غیر آن است، حال چه برخاسته از ماده باشد طبق نظریه حرکت جوهری، یا  از آغاز به صورت جوهری غیر مادی تکوین یافته باشد. البته بین روح و بدن وابستگی و ارتباط تنگاتنگی برقرار است. می توان گفت بر این اساس آنچه که روان یا احوال روانی می گوییم نه جسمی محضند، نه روحی محض، بلکه وابسته به هردو است. شاید بتوان گفت سه دسته احوال داریم: جسمی محض، مثل چاقی و لاغری و کوتاهی و بلندی؛ روحی محض آن چیزی است که به فضایل مرتبط است، مثل عدالت، عفت و عشق به خدا و خوف از خدا؛ جسمی ـ روحی، مثل خشم و شهوت که این دسته را ما روانی می گوییم.

معنویت در یک کاربرد عام شامل اخلاق، دین و عرفان می شود، در اصطلاحی خاص شامل دین و عرفان می شود و در اصطلاحی اخص مرادف با عرفان است. در بحث سلامت معنوی ما هر سه قلمرو را در نظر می گیریم. بر این اساس سلامت معنوی دارای مراتب و درجات است. مرتبۀ برتر مراتب پایین تر را دارد، اما عکس آن چنین نیست.

سلامت معنوی چیست؟

سلامت معنوی بهرمندی از معنویت در نصابی قابل قبول است. معنویت با فضایل روحی ارتباط تنگاتنگ دارد. بر این اساس می توان گفت، سلامت معنوی بهرمندی از فضایل روحی و معنوی است. بی شک فضایل اخلاقی جزئی از فضایل معنوی است که مورد قبول همۀ انسان هاست و وجه مشترک در همۀ جهانبینی ها است، اما در نگاه دینی و اسلامی فضایل معنوی محدود به فضایل اخلاقی نست. فضیلت گرایی بدون ارتباط با مبانی شناختی و معرفتی نیست.

به عبارت دیگر، با هر نگاهی به هستی و انسان شاید نتوان سخن از فضایل اخلاقی گفت، حتی انسان مادی که به فضیلت اخلاقی معتقد است به ناچار نوعی نگاه مثبت و هدفمند و معنادار به هستی و انسان باید داشته باشد تا بتواند به ارزش ها و فضایل اخلاقی معتقد و پایبند باشد، هر چند از نظر ما آن نگاه با مادی گرایی قابل جمع نباشد.

موضوع سلامت معنوی به اعتقاد و جهان بینی بسیار وابسته است. نحوۀ نگاه ما به هستی، انسان، معنای زندگی، مرگ و کمال و سعادت با تعریف ما از سلامت معنوی بسیار مرتبط است. بنابراین برای سلامت معنوی نمی توان تعریف، معیار و شاخص های مشترک جهانی و اجماعی ارائه داد و از این جهت با سلامت جسمی متفاوت است. به نظر ما در نگاه مادی سلامتی معنوی شاید جایی نداشته باشد. انسان مادی بر اساس جهان بینی خود نباید به چیزی جز زندگی شاد و لذت بخش در این دنیا بیندیشد و در نتیجه به چیزی بیش از سلامت جسمی و روانی و اجتماعی احساس نیاز نمی کند.

از نگاه مادی کسی که با خدا ارتباطی ندارد می تواند سالم باشد، حتی اعتقاد و ارتباط با خدا اختلال در سلامتی و نوعی از خودبیگانگی است. در نگاه دینی چنین چیزی ممکن نیست و کسی که از خدا غافل باشد زندگی سختی خواهد داشت. «و من اعرض عن ذکری فان له معیشة ضنکا.» انسانهای دین دار نیز بسته به نوع دینشان ممکن است سلامت معنوی را به گونه های مختلف تعریف کنند. اما با این حال از آنجا که ما برای انسان ها فطرت مشترک انسانی قائل هستیم و این فطرت مشترک در اعتقاد به اصول عام اخلاقی خود را نشان می دهد، می توان از مشترکاتی سخن گفت و بر ای این سطح مشترک تعریف و معیار مشترکی ارائه کرد.

نظام سلامت معنوی مانند دیگر نظامهای وابسته به فرهنگ است مثل نظام تعلیم وتربیت و نظام حقوقی و سیاسی که ضمن اینکه در هر فرهنگ ویژگی خاص آن فرهنگ را دارد، از حداقلهای مشترک نیز برخوردار است. بنا بر این یک سطح حداقلی مشترک دارد و سطوح دیگر که می تواند مختص هر فرهنگی باشد.