سینما در سنگال چگونه شکل گرفت/ از استعمار تا استقلال

خبرگزاری مهر-گروه هنر-محمدامین شکاری: سنگال که در حاشیه اقیانوس اطلس واقع در غرب قاره آفریقا در همسایگی گینه بیسائو، گینه، مالی و موریتانی قرار دارد و البته کشور گامبیا نیز در درون آن به صورت زبانه ای جای گرفته است از قرن پانزدهم تا نیمه دوم قرن بیستم زیر سلطه استعمار بود؛ سلطه ای که سرانجام در سال ۱۹۶۰ به پایان رسید. در آن دوران لئوپولد سدار سنگور شاعر تحصیل کرده دانشگاه سوربن رهبر استقلال این کشور بود و سپس اولین رییس جمهوری سنگال نیز شد.

از لحاظ تنوع نژادی سنگال یکی از متنوع ترین کشورهاست و این نژادهای گوناگون هر کدام زبان های خاص خود را دارند. بیش از ۴۳ درصد مردم از نژاد ولوف (Wolof) هستند و نژادهای فولا (Fula) و سرر (Serer) نیزطیف گسترده ای ازمردم این کشور را تشکیل می دهند. گرچه گروه های قومی مختلف با زبان های خود صحبت می کنند با این حال زبان رسمی کشور، فرانسوی است. جمعیت سنگال حدود ۱۶ میلیون نفر برآورد شده است که بیشترین جمعیت آن در بزرگ ترین شهر و پایتخت آن یعنی شهر داکار زندگی می کنند. از لحاظ مذهب کشور سنگال دارای یک دولت سکولار است با وجود این که بیش از ۹۴ درصد مردم این کشور مسلمان هستند.

در بخش آموزش با وجود اجباری و رایگان بودن سوادآموزی تا سن ۱۶ سالگی، آمار بی‌سوادی مخصوصا بین زنان این کشور بسیار بالاست و این امر در رکود فعلی صنعت سینمای کشور قطعا بی تاثیر نیست. با تشریح مختصر این مطالب به چگونگی شکل گیری و رشد و افول سینمای سنگال می پردازیم که صنعت سینمایی کوچکی دارد به طوری که میانگین تولید فیلم در یک دهه اخیرش تنها پنج فیلم در سال است ولی با این وجود همواره از سنگال به عنوان یکی از شاخص ترین کشورهای دارای سینما در قاره سیاه یاد می شود.

سینما برای اولین بار هنگامی پایش را به سنگال، کشور زیر سلطه استعمار فرانسه گذاشت که ژرژ ملیس فیلمساز بزرگ فرانسوی و خالق اثر مهم «سفر به ماه» (۱۹۰۳) دو فیلم با نام های «راهپیمایی داکار» و «رقص سیاهان سیرک نو» را در این کشور در سال ۱۹۰۵ تولید کرد.

اما اگر بخواهیم سینمای سنگال و آفریقای سیاه (اصطلاحیست که به کشورهای پایین صحرای بزرگ آفریقا گفته می شود) را پیش از استقلال کشورهایش که اغلب در دهه شصت میلادی اتفاق افتاد بررسی کنیم باید به سال ۱۹۳۴ و فرمان لاوال (Laval Decree) برگردیم. این فرمان به قانونی فرانسوی گفته می شد که محتوای تمام فیلم های ساخته شده در کشورهای فرانسوی زبان قاره آفریقا را کنترل می کرد. فرمان لاوال بر هر موضوعی که به سرزنش حکومت استعماری می پرداخت اعمال سانسور می کرد با این حال این سیاست به گونه ای منتج به ساخت اولین فیلم آفریقایی فرانسوی زبان شد. فیلم کوتاه ۲۲ دقیقه ای «آفریقا در کنار رود سن» اثر پائولین سومانو ویرا که اولین فیلم آفریقایی فرانسوی زبان تاریخ سینماست در سال ۱۹۵۵ متاثر از سینمای نئورالیسم ایتالیا در کشور فرانسه تولید شد ویرا این فیلم را با همکاری سه دوست فیلمساز دیگرش ممدو سار، رابرت کریستان و ژاک ملوکان ساخت.

«آفریقا در کنار رود سن» اثر پائولین سومانو ویرا که اولین فیلم سنگالی تاریخ سینما نیز است در سال ۱۹۵۵ متاثر از سینمای نئورالیسم ایتالیا در کشور فرانسه تولید شد«آفریقا در کنار رود سن» تلاش بصری گروهی از هنرمندان و دانشجویان آفریقایی است که در جستجوی فرهنگ و تمدن خود هستند. ویرا پس از این فیلم چندین فیلم کوتاه دیگر نیز تا اواخر دهه پنجاه ساخت. از دیگر آثار مهم وی می توان به فیلم «یک ملت متولد می شود» اشاره کرد که او آن را در سال ۱۹۶۰ کارگردانی کرد. این فیلم درباره سرانجام نزاعی است که موجب استقلال کشور سنگال شد.

پائولین ویرا در بنین به دنیا آمده بود و به مدت ۱۰ سال در کشور سنگال زندگی کرد. او بعدها تحصیلات خود را در مدرسه  سینمایی ایدک در فرانسه گذراند و سپس با همکاران خود در گروه آفریقایی سینما، فیلم کوتاهی در این کشور ساخت. در آن زمان کارگردانی یک فیلم توسط یک کارگردان آفریقایی در فرانسه کار بسیار دشواری بود که ویرا از پس آن برآمد.

تولیدات فیلم در اولین دهه بعد از استقلال کشور سنگال بیشتر شامل فیلم های مستند بود و اکثر این آثار تحت نظارت وزارت آموزش و پرورش آن کشور ساخته می شد. با این حال اولین فیلم داستانی سنگال، فیلم ۱۹ دقیقه ای «بوروم سارت» در زبان ولوف به معنای «گاری چی» (۱۹۶۳) ساخته کارگردان بزرگ سنگالی عثمان سمبن بود. فیلم داستان رنج و مشقت یک درشکه چی بی نوای اهل داکار را روایت می کرد که گویا دوران پس از استعمار نیز از فقر و رنجش چیزی نکاسته بود. از «بوروم سارت» به عنوان اولین فیلمی که کاملا در آفریقا توسط یک فیلمساز آفریقایی ساخته شده است یاد می شود.

نمی توان از سینمای سنگال سخن گفت و از عثمان سمبن پدر سینمای این سرزمین حرفی به میان نیاورد. سمبن نویسنده مشهور سنگالی با تفکرات چپ گرایانه بود که سابقه بسیار درخشانی در حیطه ادبیات داشت. وی در اوایل دهه شصت به مدت یک سال به فراگیری سینما در شهر مسکو پرداخت و تمرکز هنری خود را از نوشتن به فیلمسازی تغییر داد تا مخاطبان گسترده تری را در کشورش هدف قرار دهد. دلیل اصلی آن هم بی شک سواد پایین اکثریت جامعه آن زمان سنگال بود و خود سمبن هم بر این امر واقف بود که مخاطبان او در زمان نوشتن بیشتر طبقه روشنفکر آفریقایی و فرانسوی بودند در حالی که سینما می توانست طیف گسترده تری را با کارهایش آشنا کند.

سمبن در خلال دهه های ۶۰ و ۷۰ بسیاری از داستان های کوتاه خود را به فیلم تبدیل کرد و به این ترتیب خود را به عنوان مهمترین و برجسته ترین فیلمساز کشورش و شاید آفریقا به دنیا شناساند. او همانند جیبریل دیاپ مامبتی از سینما برای تشریح شرایط وخیم سیاسی و اجتماعی آفریقا و به ویژه کشورش سنگال استفاده می کرد؛ کشوری که به تازگی از زیر سلطه فرانسه خارج شده بود. سمبن در اغلب کارهایش با خشونت مشاغل استعماری در مواجهه بود و با آن به مبارزه بر می خاست و تلاش می کرد مشکلات و پیچیدگی های هر دو دوره پیش از استعمار و دوران آفریقای معاصر را در فیلم هایش به نمایش بگذارد. موضوعاتی که در اغلب کارهایش به طور مکرر استفاده می شد شامل تاریخ استعمار، نقد بورژوازی آفریقای نو، کاستی های مذهب و استقامت زنان این سرزمین بود اما قطعا یکی از دلایل محبوب شدن سمبن در میان جوامع غربی تفاوت فیلم هایش با دیگر آثار فیلمسازان آفریقایی است زیرا فیلم های او ضرب آهنگ کندی ندارند.

سمبن در خلال دهه های ۶۰ و ۷۰ بسیاری از داستان های کوتاه خود را به فیلم تبدیل کرد و به این ترتیب خود را به عنوان مهمترین و برجسته ترین فیلمساز کشورش و شاید آفریقا به دنیا شناساندبا این توضیحات نگاهی اجمالی به فیلم های شاخص سمبن که قطعا بخش گسترده ای از تاریخ سینمای سنگال را شامل می شود می اندازیم: «دختر سیاه» (۱۹۶۶) اولین فیلم بلند سمبن داستان زندگی فلاکت بار یک دختر سنگالی است که توسط کارفرماهای سفیدپوستش برای کار در آشپزخانه ای به فرانسه آورده می شود. از این فیلم که مارتین اسکورسیزی آن را فراموش نشدنی، خشمگین و بی‌شباهت به فیلم‌های دیگر بیان کرده است به عنوان اولین فیلم بلند ساخته شده توسط کارگردانی از آفریقای پایین صحرا یاد می شود.

کمدی سیاه «ژالِی» (۱۹۷۵)  یکی از مهم ترین کارهای سمبن و سینمای سنگال در دهه هفتاد میلادی است. این فیلم با بهره گیری از طنزی کنایه آمیز هجویه ای است که می توان گفت پیش تر در هیچ فیلم آفریقایی دیده نشده بود. «ژالِی» که براساس یکی از داستان های خود سمبن ساخته شده در مورد الحاجی تاجر سنگالی است که برای سومین بار در اوج دوران توفیق اقتصادی و اجتماعیش ازدواج می کند. استفاده رندانه سمبن از موضوع ناتوانی جنسی، نمادی از ناتوانی دولت پسااستعماری در جلوگیری از حرص و طمع موجود و نفوذ سلطه بیگانگان بر این کشور است.

دیگر اثر مهم وی در همین دهه فیلم «بیگانه ها»  (۱۹۷۷) به درگیری بین اسلام، مسیحیت و  قبیله های بومی در این سرزمین می پردازد. داستان فیلم درمورد ربودن دختر پادشاه توسط بیگانگان و تلاش پادشاه برای رهایی اوست. «بیگانه ها» در دهمین دوره جشنواره مسکو حضور داشت و امروزه نیز از آن به عنوان شاهکار دهه هفتاد سنگال یاد می شود، گرچه فیلم در آن زمان به خاطر دلایل نامعلوم که به صورت غیر رسمی گفته می شد به خاطر حساسیت های مذهبی بوده است  ۸ سال توقیف شد.

«اردوگاه تیاروی» (۱۹۸۸) یکی دیگر از آثار مشهور سمبن است که توانست جایزه ویژه هیات داوران ونیز را از آن خود کند. داستان فیلم درباره کشتار تیاروی در سال ۱۹۴۴ به دست نیروهای فرانسوی است.

گولوار (۱۹۹۲) که نامش برگرفته از یکی از سلسله های مشهور پیش از استعمار اقوام سرر سنگال است یکی از آخرین ساخته های مهم سمبن در سینماست که به قائله میان مسلمانان و مسیحیان در جامعه معاصر نگاهی می اندازد. نشریه گاردین از این فیلم به عنوان یکی از ۱۰ فیلم برتر قاره آفریقا یاد کرده است.

آخرین فیلم او در سال ۲۰۰۴ با نام «مولاد» (حفاظت جادویی) به صورت تولید مشترک با چند کشور دیگر آفریقایی ساخته شد و در جشنواره کن حضوری موفق داشت. داستان فیلم به مانند بسیاری از کارهای قبلی سمبن به موضوع زنان اختصاص داشت. فیلم در گیشه جهانی همان سال ۳۶۱  هزار دلار فروش داشت. سه سال بعد از این فیلم سمبن در سن ۸۴ سالگی از دنیا رفت.

ادامه دارد...

M.aminshekari@gmail.com