فرهنگ، محصول مذاکره انسان با طبیعت است/ هِردر و ظهور فلسفه فرهنگ

به گزارش خبرنگار مهر، محمدمهدی اردبیلی در این نشست با بیان اینکه  فلسفه فرهنگ در ایران رشته جدیدی است و بنیان گذار آن علی اصغر مصلح بوده که برای اولین بار این موضوع را در ایران مطرح کرده، تصریح کرد: زمانه هردر را نباید فراموش کرد چراکه زمانه او زمانه عجیبی است، او در دوران انقلاب های متعددی از انقلاب فرانسه و انقلاب کپرنیکی کانت و ... زیست کرده است. یکی از نبردهایی که هردر می تواند بازنمایی کند نبرد روشنگری و رومانتیسم است. هردر هم با روشنگری و هم با رمانتیسم که مخالف عقل گرایی است، ارتباط داشته است.

این پژوهشگر فلسفه افزود: هردر فرزند روشنگری است. پیروزی هردر بر روشنگری پیروزی خودی است این از آن شکست هایی است که پیروزی به حساب می آید. بین هردر و روشنگری یک رابطه مهرآگین وجود داشته است. هردر با رومانتیک ها هم چنین رابطه ای داشته است. یعنی از سوی با آنها در ارتباط بوده و از سوی دیگر منتقد آنهاست و هیچ گاه خود رومانتیک نشده است.

وی با اشاره به رویکردهای فرهنگ که شامل تعریف فرهنگ، اصالت فرهنگ، کثرت گرایی فرهنگی، نسبی گرایی، تاریخ گرایی و فرهنگ می شود، افزود: از نظر هردر فرهنگ تلاش های جمعی عمدتا ناآگاهانه یک قوم است و فرهنگ از نظر او ماهیتا تاریخی است. در واقع فرهنگ برای هردر نخ تسبیح است که پیوند میان نسل ها را برقرار می کند. هردر برای فرهنگ اصالت قائل است به این معنا که فرهنگ روبنا نیست بلکه اصل است. او در تلقی اش از فرهنگ تمایزی میان مادی و غیرمادی انجام نمی دهد، هنر، تکنولوژی، صنعت و تجارت به همان اندازه که ایده ها و انگیزه ها در کنار هم هستند قرار می گیرند.

اردبیلی افزود: هردر وقتی درباره مسائل طبیعی صحبت می کندt نشانه هایی از این رویکرد دارد. گویی او آب و هوا و طبیعت را در رابطه با فرهنگ می داند. هردر می گوید محصول مذاکره انسان با طبیعت، فرهنگ است. پس رابطه متقابل بین فرهنگ و طبیعت وجود دارد. هردر به رابطه فرد با فرهنگ  و اینکه فرهنگ ها چه ارتباطی با هم دارند، تاکید می کند.

این نویسنده و مترجم فلسفه با بیان اینکه مهمترین بحث از آرای هردر، مفهوم کثرت گرایی فرهنگی است، ادامه داد:  از نظر هردر فرهنگ برای خود تکین و مجزا است. اگر بخواهیم فرهنگی را مورد ارزیابی قرار دهیم باید از درون خود ارزیابی کنیم چون داوری فقط درونی است پس هر فرهنگ را باید از درون داوری کرد. هردر منتقد سرسخت اعتقاد به نوعی سلسله مراتب برای فرهنگ است. او وقتی از فرهنگ ها صحبت می کند از انواع فرهنگ ها صحبت می کند نه از درجات فرهنگ ها بنابراین نقد درونی را هردر به سمت نقد سلسله مراتب فرهنگی برده است. این نقدها هشداری درون خود دارند و این هشدار خطر بروز نسبی گرایی است.

وی در بخشی از سخنان خود با تاکید بر اینکه هردر ما را به سمت این ایده اصلی سوق می دهد که فرهنگ به مثابه یک موجود زنده است، اظهار کرد: نباید فراموش کرد جهان مدرن، جهان را به مثابه یک ماشین تصور می کند. هردر به شدت منتقد مکانیک گرایی است در عین حال هردر نگاه ارگانیک به فرهنگ نیز دارد. یکی از شاخصه‌های نگاه ارگانیکی به جهان حرکت درون زا است یعنی هر فرهنگی از درون حرکت و رشد می کند و به همین دلیل ماهیت ارگانیک دارد. فرهنگ به مثابه امروز امری زنده است و این زنده بودن بار الهی دارد.

محمد مهدی اردبیلی در پایان به تاثیرات رویکرد هردر در فلسفه اشاره کرد و گفت: هردر روی کانت و گوته تاثیر داشته و تاثیر او روی فلسفه چنان بوده که فلسفه هگل بسط مفصل تر و مدون تری از اندیشه های هردری است. هر دو اینها بستری را فراهم می کنند برای اینکه فلسفه فرهنگ در آن فرهنگ ممکن شود.