میراث نوحه «دستگاه» برای مداحان

خبرگزاری مهر- گروه استان ها- آرش صالحی: مداحی، هنری ویژه و محدود به ماه محرم و ایام عزاداری سالار شهیدان (ع) نیست. با این حال، فرارسیدن این روزها، بیش از هر زمان دیگری از سال، مداحان اهل بیت (ع) به خصوص در استان مؤمن پرور قزوین را به میانه میدان می کشاند تا بتوانند با بهره گیری از نواهای شورانگیز خود در رثای اباعبدالله (ع) و یاران باوفای ایشان، تسلای خاطری برای عزاداران حسینی باشند و ضمن زنده نگه داشتن یاد این شهدای جاویدان، از غبارگرفتن تاریخ و درس های بزرگترین قیام عرصه انسانیت جلوگیری کنند.

این هنر مذهبی از پیشینه ای طولانی در استان قزوین برخوردار بوده و ثمره سال های تجربه و هنرنمایی مداحان قزوینی از دوران صفویه تا امروز، منجر به ایجاد مکتب نوحه دستگاه در دیار مینونشان شده که متاسفانه امروز در میان نسل تازه مداحان مهجور واقع شده است.

تاریخچه مداحی قزوین

یکی از پیشکسوتان مداحی اهل بیت (ع) در استان، آغاز تاریخچه مدح و مداحی در استان را مربوط به دوران صفوی می داند و به خبرنگار مهر می گوید: در این زمان «میرزا رفیع الدین محمد» معروف به «واعظ قزوینی» که از جمله ادبا، شعرا و فضلای بزرگ این خطه کهن بوده، ضمن سرودن نوحه های مختلف، به مدح ائمه معصومین (ع) می پرداخته است.

علی اصغر ارداقیان با بیان اینکه در دوره قاجار، این هنر در قزوین به اوج خود می رسد، می افزاید: در این دوران هم، مداحی چون «ملا عبدالکریم جناب قزوینی» داریم که علاوه بر تسلط بر هنر آواز و دستگاه های موسیقی، توانایی بالایی در زمینه مداحی داشته و از بنیانگذاران شیوه های سنتی مداحی در این خطه کهن محسوب می شود.

وی «شیخ احمد مستبصر» را از بزرگترین روضه خوانان و مداحان قزوینی در دوران معاصر توصیف و عنوان می کند: این استاد مطرح که از علما و منبری های قزوین بوده، بر دستگاه های آوازی و موسیقایی مسلط بوده و شاگردانی چون «میرزا علی اکبر خرم» را به عرصه مداحی معرفی کرده است.

این مداح قزوینی، «یوسف شعشعانی» (مجابی)، «حسن مظاهری»، «عباس عابدی ها» (قناد)، «اکبر عابدی ها»، «استوار یزدی»، «اصغر درویشیان پور» (شاطر)، «احمد حمیدی» (عشقی) و «رضا یزدان پناه» را شاخص ترین مداحان استان در یک قرن اخیر بیان می کند و ادامه می دهد: در این میان، «سید حسین مؤمنی» از جمله مداحان مشهور دیار مینودری بود که تمامی بخش های مداحی و روضه را بر مبنای دستگاه های موسیقی ایرانی می خواند.

تعریف نوحه دستگاه

مؤلف کتاب نوحه های دستگاهی قزوین درباره تعریف نوحه دستگاه می گوید: شاعران یا ناظمان این سبک از نوحه خوانی، دستگاه را از مظلوم تا نیمه کلام الله تعریف می کنند که هر کدام معرف تعداد ویژه ای از ضرب در سینه زنی است و روش اعلان تعداد ضربات سینه در نوحه دستگاه با واژه های رمزی مانند مظلوم یا نیمه کلام الله است. بنابراین ادای کلمه های الله، مظلوم، پنج تن، باب الحوائج، جوادالائمه، قائم آل محمد، چهارده معصوم و نیمه کلام الله توسط میان دار، به معنای سینه زدن های تک ضرب، ۳ ضرب، ۵ ضرب، ۹ ضرب، ۱۳ ضرب، ۱۵ ضرب و  ۱۷ ضرب است.

«سعید افزونتر» اضافه می کند: همچنین دستگاه به بخشی از نوحه می گویند که تعداد ارکان شعر روندی متغیر دارند که این روند یا افزایشی است، یا کاهشی و به تبع این تغییر، تعداد ضربه های سینه هم تغییر خواهد کرد. دستگاه ها در نوحه دستگاهی به ۵ دسته ساده، پاره دار، دوتایی، معکوس، تکه تکه و ناقص تقسیم بندی می شوند.

تلفیقی از ذوق ادبی و قریحه موسیقایی

این پژوهشگر و موسیقی دان، مسجد آقامعصوم را پایگاه اصلی نوحه دستگاهی می داند و می گوید: مسجد آقا تنها مسجدی است که می توان باز هم در آن اجرای نوحه دستگاه را شنید. ضمن اینکه تمامی نوحه خوان های یاد شده ساکن چند خیابان مرکزی بافت قدیمی شهر قزوین و از کسبه بازار یا مغازه دار هستند که جملگی از اعضای دائمی هیئت های مذهبی محله خود تلقی می شوند.
 
افزونتر با یادآوری اینکه اجرای نوحه دستگاه محدود به محرم و صفر نیست، بیان می کند: حضور مستمر در یک هیئت مذهبی ایجاب می کند نوحه خوان برای تمامی مناسبت ها، نوحه متناسب با موضوع داشته باشد؛ اینان در حقیقت زندگی اجتماعی، فرهنگی و حیات موسیقایی خود را حول محور مناسبت های مذهبی و مسجد شکل داده اند.

وی نوحه دستگاهی قزوین را تلفیقی از ذوق ادبی و قریحه موسیقایی توصیف می کند و می افزاید: نوحه خوان های این مکتب یک گروه منسجم و هماهنگ بوده اند که نوحه دستگاهی و رموز دست نیافتنی آن برای دیگر نوحه خوانان راز این جمع بوده است. چنان که داستان های بسیاری در مورد تمایل دیگران برای دستیابی به این نوحه ها نقل کرده اند و مبالغ هنگفتی برای خرید یک نوحه پیشنهاد می دادند.
 
افزونتر با اشاره به مصادیق مشکل بودن نوحه خوانی دستگاهی، ادامه می دهد: ابیات (شعرهای) نامتقارن، کم و زیاد شدن تعداد ضربات سینه در سینه زنی، موجب سردرگمی نوحه خوانان و سینه زن های ناآشنا به نوحه دستگاه می شود. ضمن اینکه نوحه خوان هایی مانند مرحوم کریم صباغیان معروف به رنگرز، بخش هایی از چند نوحه را با هم ترکیب می کرد که این حرکت، کار را برای همراهی کنندگان، به ویژه میان دار که می بایست جمع را مدیریت کند، بسیار سخت می کرد.

ابعاد اجتماعی نوحه های سنتی

این هنرمند قزوینی هم با بیان اینکه پیشینه نوحه دستگاه را به مسجد آقامعصوم یا چهارده معصوم (مسجد آقا) در خیابان مولوی قزوین (محله آخوند) و دوره معاصر نسبت می دهند، می گوید: این دوره تاریخی را شاید بتوان تا ۸۰ یا ۱۰۰ سال پیش پیگیری کرد.

افزونتر با تاکید بر زنده بودن نوحه دستگاهی و سنتی قزوین، اضافه می کند: نوحه خوانان قدیمی هنوز هم حساسیت ویژه ای نسبت به دفاتر نوحه خود دارند؛ برای اینکه چیزی که برتری آنها را تضمین می کند، نوحه هایی است که می توانند ارائه کنند و به همین خاطر در عرضه آنها به شاگردان با احتیاط و خست عمل می کنند.

وی عناوین اختصاص یافته برای طبقه بندی نوحه ها را گویای بُعد و جایگاه اجتماعی و فرهنگی نوحه ها می داند و ادامه می دهد: عناوینی چون نوحه دستگاه، نوحه ساده و نوحه تازه نشان دهنده پایگاه اجتماعی، نوع روابط و به تبع آن نوع افراد استفاده کننده است. برای مثال نوحه ساده نوعی تقابل میان فرد نوحه خوان و جمع سینه زن ها پنداشته می شود.

با وجود زیبایی کم مانند و اصالت هنری سبک نوحه دستگاهی در میان نسل قدیم مداحان و نوحه خوانان، این سبک در زمان ما مهجور واقع شده و تالیف کتاب «نوحه های دستگاهی قزوین» اگر چه اقدامی ارزشمند برای حفظ و ماندگار کردن این میراث فرهنگی معنوی و ناملموس است، اما لازم است که سبک مداحی باقیماندگان این مکتب مانند استاد «حاج علی اکبر ولایی» در قالب فایل های پیشرفته صوتی ثبت و ضبط شود، تا بتواند منبع الهام، یادگیری و پژوهش برای نسل آینده مداحان ایران و جهان اسلام باشد.