آب را گل نکنیم !

به گزارش خبرنگار مهر ، ورود آلاینده های کشاورزی و خانگی به داخل آبهای سطحی و زیر زمینی ، جان ساکنان استانهای شمال غربی کشور را تهدید می کند. زیرا ، بافت شهری استانهای آذربایجان شرقی و غربی و استان اردبیل به گونه ای است که فاضلاب های شهری و روستایی وارد آبهای سطحی و زیر زمینی می شود و جان بسیاری از اهالی این مناطق را به خطر انداخته است. اکثر زمین های این استانها مزارع و زمین های کشاورزی است که به علت عدم توان کنترل خروجی و پساب های کشاورزی سموم کشاورزی  آلودگی ها وارد آبها و رودخانه ها شده و به آلاینده آب شرب منازل تبدیل شده اند.

"متیل ترسیو بوتیل اتر"

"متیل ترسیو بوتیل اتر" ، یک ماده آلی اکسیژن دار است که امروزه در ایران و برخی کشورهای جهان به صورت گسترده در بنزین بدون سرب استفاده می شود. در ابتدای انتخاب و استفاده از این ماده در سوخت ، مزایای زیست محیطی آن مورد توجه بود ولی در حال حاضر پس از گذشت چند سال از مصرف آن در دنیا مشخص شده است که این ماده دارای امکان تاثیرات سوء روی انسان بوده و دارای پتانسیل آلودگی محیط زیست است.

اولین مرحله در آلودگی منابع آب به این ماده ، ورود آن به اجزاء محیط زیست است.

مهمترین منابع ورود "متیل ترسیو بوتیل اتر" (MTBE) به محیط زیست ، نشت از تانک ها و ذخایر زیر زمینی ، لوله ها و اتصالات ، وسائل و جایگاههای سوخت گیری ، وسائل نقلیه موتوری با سوخت بنزین ، قایق های موتوری و وسائل حمل و نقل این ماده است که بر حسب جایگاه و نوع منبع ، این ماده می تواند وارد هوا خاک و آب گردد . MTBE موجد در هوا ، شستشوی سطوح ذرات آلوده به مواد حاوی این ماده ، تخلیه مستقیم MTBE یا بنزین حاوی این ماده به آب ورود این ماده به آبهای سطحی شده و ورود MTBE به آبهای زیر زمینی نیز از طریق آبهای سطحی ، شکافها و عوارض زمین ، چاهها و خاک قابل انجام است. MTBE موجود در هوا با انحلال در ترولات آسمانی به همراه بارندگی وارد سطح زمین ، خاک و یا آبهای سطحی می گردد. این اتفاق در مناطقی که ترافیک سنگین دارد به ویژه در هوای سرد بیشتر مشهود است.

مهندس مهرا محسنی ، کارشناس محیط زیست می گوید: با توجه به اینکه میزان آلودگی محیط زیست به خصوص در بخش آبها در حال افزایش است و روزانه بر میزان آلودگی رودخانه ها افزوده می شود ، متاسفانه سازمان حفاظت محیط زیست با کمبود امکانات و تجهیزات مورد نیاز مواجه است و توان بررسی دقیق منابع آلاینده را ندارد.

وی با اشاره به اینکه رودخانه ها به دلیل حساسیتی که در امر تامین آب شرب خانگی دارند باید یک تا دو بار در سال آنالیز شوند ، تصریح می کند: مطالعه و بررسی میزان آلودگی رودخانه ها نیازمند تامین تجهیزات مورد نیاز و افزایش نیروی انسانی است که فقدان این امکانات نیز غیر ممکن است.

افزایش مصرف آب در بخش صنایع

در اوایل قرن بیستم ، از کل مصارف آب در جهان ، حدود 6 درصد در بخش صنایع مصرف می شد اما این رقم در حال حاضر 4,5 برابر شده است. در ایران فقط 5 درصد از کل مصرف آب مربوط به صنایع است. آبی که به صنایع می رسد ، معمولا خیلی زود کیفیت خود را از دست می دهد. یا گرمای آن زیاد می شود و یا آلودگی شیمیایی و میکروبی پیدا می کند. گرمای آب مورد نیاز صنایع را می توان با برجک های خنک کننده گرفت و آب را دوباره یا چندباره مورد استفاده قرار داد اما رفع آلودگی شیمیایی یا میکروبی به تخصص و هزینه زیادی نیاز دارد. البته آبهای آلوده صنعتی به مدت زیادی در طبیعت باقی می مانند.

بر اساس بررسی های به عمل آمده میانگین آب مصرفی سرانه جهان (صنعتی ، کشاورزی و آشامیدنی) در حدود 580 مترمکعب برای هر نفر در سال است. متاسفانه این رقم در ایران با کمبود منابع آب ، 1300 متر مکعب در سال است. این امر بیانگر اتلاف منابع آب و اسراف بیش از حد منابع حیاتی است.

مقدار مصرف سرانه آب لوله کشی آشامیدنی در شهرهای ایران در حدود 142 متر مکعب در سال است که از مصرف سرانه برخی کشورهای اروپایی پرآب ، مانند اتریش (108 مترمکعب درسال) و بلژیک (105 مترمکعب درسال) بیشتر است. یکی از دلایلش این است که در ایران از آب آشامیدنی تصفیه شده برای شستشوی اتومبیل ، حیاط ، آبیاری باغچه ها ، استحمام ، لباسشویی و ظرفشویی استفاده می شود. در حالی که در اکثر کشورها آب آشامیدنی از آبی که به سایر مصارف می رسد ، جداست.

البته ، مسائل بهره برداری از منابع آب جهان فقط به مصرف نادرست بر نمی‌ گردد. گاهی انسان با کارهای نادرست خود ، ماهیت آب را تغییر می دهد که به آن آلودگی آب گویند. آلودگی آب تغییرات فیزیکی ، شیمیایی و زیستی (میکروبی) را شامل می شود که عمده ترین این آلودگی‌ها می تواند شامل وارد کردن زباله های صنعتی یا خانگی در آب ، ریختن فاضلاب صنعتی ، خانگی و بیمارستانی در آب ، آلودگی حرارتی آب که از طریق عملیات صنعتی در آب رودخانه ها ایجاد می شود ، باشد.

مثلا نیروگاههای تولید برق ، تولید فلزات و برخی کالاهای دیگر سبب آلودگی حرارتی آب می شوند. گرم شدن آب ارگانیسم موجودات زنده جهان را به هم می زند. زیرا برخی از گیاهان ، ماهی ‌ها و موجودات زنده آبزی در آب رودخانه ها و دریاچه ها تا دمای خاصی را می توانند تحمل کنند و دمای بیشتر یا کمتر از آن حیات آنها را به خطر می اندازد. بنابراین ، آلودگی حرارتی نیز در نوع خود مهم است.

وارد کردن سموم دافع آفات گیاهی و کودهای شیمیایی آب را آلوده می کند. ورود مواد شیمیایی و عناصر نامطلوب در آب ، سبب آلودگی شیمیایی آن شده و چون آب در طبیعت در گردش است ، آلودگی آب سریعا گسترش می یابد. جیوه ، سرب ، مواد شیمیایی سمی ، از خطرناکترین آلوده کننده های آب هستند و برخی از این مواد ، سالها در محیط باقی می مانند و حیات جانداران و گیاهان را به خطر می اندازند.

مهندس حسن پیراسته ، کارشناس محیط زیست در خصوص آلودگی آبها و تهدید سلامت شهروندان در کلانشهر تهران ، چنین می گوید: روان آبهای شهری و رها شدن فاضلاب های خانگی به مناطق جنوبی تهران مخصوصا زمین های زراعی موجب آلوده شدن محصولات کشاورزی و به خطر افتادن جان مصرف کنندگان می شود.

به گفته وی ، ورود پساب ها و روان آبهای ناشی از شست و شوی خیابانها و معابر تهران که از نقاط  شمالی شهر به سمت جنوب شهر سرریز می شود ، موجب آلوده شدن محصولات کشاورزی و به خطر افتادن سلامتی مصرف کنندگان می شود.

روان آبها حاوی انواع مواد آلاینده شیمیایی ، عفونی و خانگی هستند که حتی درصد آلودگی آنها از پساب های صنعتی نیز خطرناک تر است و بدون اینکه مهار شوند وارد زمین های کشاورزی شده و اغلب سبزیجات و صیفی جات را آلوده می کنند...

آب شرب تهران با وجود آلودگی های سطحی و زیرزمینی خانگی و صنعتی فراوانی که در مسیر رودها و چاهها وجود دارد ، همواره در معرض خطر است. در حال حاضر آب تهران از 3 سد لتیان ، کرج و لار و 390 حلقه چاه تامین می شود که پس از تصفیه در 5 تصفیه خانه ، وارد شبکه آب شرب می شود اما این آب تا چه حدی می تواند سالم و قابل اطمینان باشد.

انقراض تالابها

ایران با داشتن 22 تالاب بین المللی و یک میلیون و 481 هزار و 187 هکتار عرصه تالابی در بین کشورهای عضو کنوانسیون رامسر ، رتبه هیجدهم را به خود اختصاص داده اما از سوی دیگر این تالاب ها در اثر سیاست های غلط آبرسانی ، آلودگی ها و برنامه های نفتی ، هدایت فاضلاب ها و پسماندهای صنعتی ، در حال نابودی است و هر روز لیست سیاه " مونترال " ، با ورود نام تالاب های ایرانی سیاه تر می شود.

بررسی ها نشان می دهد بسیاری از تالاب های کشور که بخش زیادی از آنها در سطح بین المللی نیز شناخته شده است در اثر سوء مدیریت ها در بخش حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی کشور ، در معرض نابودی و خشک شدن یا تبدیل به منجلاب و باتلاق های سرد و بی روح است.

به گفته کارشناسان مسائل زیست محیطی ؛ سد سازی ، توسعه برنامه ها و اکتشافات نفتی ، نابودی پرندگان نادر و در معرض انقراض با صدور مجوز های قانونی شکار ، اجرای سیاستهای آبرسانی از مناطق پر آب به کم آب ، سیاست های راهسازی با هدف کوتاه کردن مسیر ، اجرای طرحهای کشاورزی "آب بر" و بهره گیری از تالاب به عنوان مخزن آب کشاورزی در دسترس ، وارد کردن گونه های غیر بومی گیاهی و جانوری ، احداث و توسعه مزارع پرورش میگو از شاخص ترین خطرات و عوامل تهدید کننده تالاب های ایران به شمار می رود.

دریاچه ارومیه که در سطح بین المللی از آن به عنوان تالاب نیز یاد می کنند به دلیل احداث بزرگراه در دل آن، ایجاد سد در بالا دست رودخانه های منتهی به تالاب ( احداث حدود 16سد مخزنی و انحرافی در مسیر تمامی رودخانه های آب شیرین حوزه آبریز دریاچه) و احداث شهرک های تفریحی و توریستی در محدوده تالاب در حال نابودی است. تالاب بین المللی شادگان (تالاب خورموسی و تالاب خورالامیه) در جنوب شهر شادگان با 400 هزار هکتار وسعت در خوزستان واقع شده و بزرگترین تالاب ایران و دوازدهمین تالاب دنیا به شمار می رود.

تالاب بین المللی نی ریز و کمجان نیز با خطرات جدی از جمله خشک کردن بخش های وسیعی از  تالاب برای  کشاورزی ، سد سازی درقسمت بالادست  و تخریب پوشش گیاهی مواجه است و همچنین در تالاب خور خوران نیز آلودگی های نفتی و تخریب جنگل های حرا را شاهد هستیم. تالاب شبه جزیره میانکاله نیز تهدیدهای مشابه ای مانند گسترش تاسیسات نفتی و  اجرای طرح پالایشگاه نفتی و تغییر کاربری از تالاب به زمین های کشاورزی را پیش روی دارد.

تالاب هامون در سیستان و بلوچستان از دیگر تالاب های بین المللی کشور است که به دلیل وجود تمساح های پوزه کوتاه آسیایی در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است ولی طی سالهای اخیر، زهکشی آب تالاب  برای کشاورزی ، ورود گونه های غیر بومی نظیر کهور آمریکایی  ، پرورش میگو،  احداث سد در بالادست رودخانه هیرمند در افغانستان موجب کاهش دبی آب و خشک شدن آن شده است.

تالاب گاوخونی که 30 سال پیش (1354) با بیش از 47 هزار هکتار مساحت به نگین فیروزه ای کویر لقب گرفته بود با 40 هزار هکتار پوشش گیاهی از شهر تاریخی اصفهان در برابر کویر محافظت می کرد اما امروزاین تالاب نیز به مانند بسیاری از هم کیشان خود به خاطر سیاست های غلط آبی ، ورود فاضلاب های شهری ، کارخانجات و زمین های کشاورزی ، خشکسالی ها ، آتش سوزی های و... هم اکنون به چاله ای مملو از فاضلاب و لجن تبدیل شده است  و دیگر خبری از قو، فلامینگو ، اردک ، غاز خاکستری ودیگر گونه های پرندگان در آن نیست.

مرگ رودخانه ها

آمارها نشان می دهد که حداقل روزانه 6/2 میلیون بشکه آب مخلوط با نفت خام به رودخانه ها و دریاهای ایران سرازیر می شود و همچنین آخرین برآوردها در سال گذشته حاکی از شناسایی 163 رودخانه آلوده در کشور است که از این تعداد حدود 70 رودخانه میزآن آلودگی آنها زیاد است و تقریبا اغلب این رودخانه ها در اثر عوامل مشترکی مانند پساب واحدهای صنعتی و کارگاهی ، فاضلاب های شهری ، روستایی و بیمارستانی ، سموم کشاورزی ، دفن زباله های شهری و روستایی در حاشیه رودخانه ها و تجاوز ساخت و سازها به حریم رودخانه ها ، آلوده شده اند و هر روز نیز بر میزان آلاینده ها در آنها افزوده می شود و مسئولان سازمان محیط زیست نیز به دلیل عدم همکاری نزدیک و تنگاتنگ دیگر استانها ، هر چند هرازگاهی اقداماتی نظیر پایش میزان آلودگی ، صدور اخطار برای واحدهای آلاینده و... را انجام می دهند اما کافی به نظر نمی رسد.

به گفته مهندس سعید بیگلری ، کارشناس ارشد محیط زیست ؛ در استانهایی که کشاورزی رونق دارد ، شاهد هستیم که بخش عمده ای از آلودگی ها به ورود سموم آفات گیاهی و کودها و مواد شیمیایی خطرناک از طریق آبهای برگشتی زمین های کشاورزی به داخل رودخانه ها باز می گردد.

وی همچنین اضافه می کند: در مناطقی هم که رودخانه ها از روستاها عبور می کند و حتی برخی مناطق شهری نیز به دلیل نبود سیستم جمع آوری فاضلاب و آبهای سطحی ، فاضلاب های خانگی نیز به داخل رودخانه ها هدایت می شود به طوری که در مناطق پایین دست به جای رودخانه شاهد جریان داشتن فاضلاب روانی مملو از انواع و اقسام مواد آلی و شیمیایی به جز هیدروژن و اکسیژن هستیم.

البته ، شریان آلودگی رودخانه ها تنها به این عوامل ختم نمی شود. در شهرها این رگ های حیاتی جامعه شهرنشینی ، با آلودگی  بسیار خطرناکی به نام فاضلاب و پسماند مراکز درمانی و بیمارستانی مواجه است. به طور مثال از 135 بیمارستان موجود در استان تهران حدود 55 بیمارستان مجهز به سیستم تصفیه فاضلاب هستند که البته در سایر استانها به طور قطع این رقم بسیار کمتر نیز است ، لذا می توان گفت که بخش اعظمی از آلاینده های عفونی این مراکز به طرق مختلف وارد آب رودخانه ها یا منابع زیر زمینی می شود.

به گفته مهندس سعید بیگلری ، کارشناس ارشد محیط زیست ، بیشترین میزان آلودگی آبهای سطحی و زیر زمینی به علت آلودگی های صنعتی است که استانهای تهران ، اصفهان ، فارس و خوزستان به ترتیب مقام اول تا چهارم آلودگی رودخانه ها را به خود اختصاص داده اند.

وی می افزاید: آمار و ارقام ، حکایت از این واقعیت دارد که سطح آبهای زیر زمینی در برخی کشورهای تولید کننده محصولات کشاورزی ، سالانه 6/1 متر کاهش یافته و این وضعیت در منطقه چناران واقع در استان خراسان ، طی سال 81 به میزان 8 متر گزارش شده است.

در هر حال ؛ رودخانه های آلوده می توانند یکی از عوامل انتقال بیماری به انسان باشند به طوری که در سالهای اخیر با آغاز فصل شنا ، هشدارهای زیادی در خصوص عدم استفاده شهروندان از آب رودخانه ها برای شنا داده می شود و در صورت بی توجهی افراد ، امکان انتقال باکتری ها و فلزات سنگین ناشی از پساب های صنعتی موجود در آب رودخانه ها به انسان و بروز بیماریهای مختلف گوارشی و تنفسی به طور جدی وجود دارد.