خبرگزاری مهر، گروه استانها- سیدمحسن حسینی (برساووش) *: ایران به دلیل قرارگیری در منطقه خشک و نیمه خشک دنیا و همچنین با ادامه روند استفاده از آب، به بهره برداری بهینه و حداکثر از آب و سازگاری با شرایط کم آبی نیاز دارد.
با توجه به گستردگی جغرافیایی کشور و شرایط اقلیمی، توپوگرافی و نفوذپذیری متفاوت در هر حوضه آبریز، شدت تأثیرپذیری نواحی مختلف متفاوت بوده و افزایش سیلاب‌ها و خشکسالی‌ها، افزایش تقاضا برای آب و انرژی و تشدید عدم توازن زمانی و مکانی توزیع آب، از نتایج پدیده تغییر اقلیم در ایران است.
نظر به وقوع و خسارات سیلاب در کشور، نیاز است که با لحاظ راهکارهایی، آثار و تبعات آن، یعنی خسارات ناشی از سیلاب‌ها، خشکسالی‌ها و کمبود منابع آبی، کاهش یابد. اهمیت سیلاب و بروز سیل در کشور و حجم بالای خسارت‌های ناشی از آن به حدی قابل توجه بوده که تقریباً اغلب سدهای ساخته‌شده در کشور، علاوه بر تأمین پایدار آب، برای کنترل سیل هم بوده‌اند و یکی از اهداف اصلی سدسازی در کشور، کنترل سیلاب و کاهش مخاطرات و خسارات ناشی از آن بوده است.
تأمین آب بسیاری از شهرهای کشور از سدها تأمین شده و چنانچه سدها وجود نداشتند، تأمین آب شرب مطمئن و باکیفیت برای این شهرها دچار چالش جدی می‌شدند.
بسیاری از سدهای احداث شده در کشور در جایگاه‌های مناسب، با اهداف معین و قابل حصول و منافع اقتصادی و اجتماعی مطلوب ساخته و هم اکنون در مدار بهره برداری قرار دارند.
البته سدهایی هم گاهاً وجود دارند که به دلایل مختلف، با اهداف پیش بینی شده خود فاصله دارند.
در استان گلستان ۱۴ سد بزرگ مخزنی شامل کوثر، شهید چمران، بوستان، گلستان، شهید ایمری، شهید قربانی، کبودوال، وشمگیر، شهید دستغیب، کرند، دانشمند، اینجه برون، تالاب - سد آلماگل و تالاب - سد آلاگل و سه سد تنظیمی لاستیکی در مسیر گرگانرود به نام‌های گنبد، دیگچه و خواجه نفس احداث شده و در دست بهره برداری است.
این سدها علاوه بر اهداف کشاورزی و آبزی پروری در آنها، دارای اهداف کنترل سیل هم بوده و در سیلاب‌های سال‌های مختلف از جمله در سال‌های ۱۳۸۰، ۱۳۸۱، ۱۳۸۴، ۱۳۸۸، ۱۳۹۰ و همچنین در سیل اخیر در انتهای سال ۱۳۹۷ با مهار حجم زیادی از سیلاب، از ایجاد خسارات به پایین دست خود جلوگیری کرده و حتی پس از پر و سرریز شدن هم توانسته‌اند با نقش تأخیری خود، به تعدیل سیلاب در شهرها، روستاها و اراضی پایین دست خود کمک شایانی کنند؛ هرچند عملکرد هر سد را باید در محدوده توان و استعداد هر سد در زمان مشخص بروز و مشخصات سیل ارزیابی کرد.
به عنوان مثال بزرگ‌ترین سیل استان گلستان، سیل سال ۱۳۸۰ است که با دبی غیرقابل تصور بیش از سه هزار متر مکعب در ثانیه در گرگان رود رخ داد و خسارات عمده‌ای وارد کرد.
در سیل این سال اگر سد گلستان احداث نشده بود، قطعاً شهرهای گنبدکاووس، آق قلا، انبار الوم، سیمین شهر و حدود ۷۰ روستای مسیر و مجاور رودخانه گرگانرود تا دریا، با فاجعه انسانی و اقتصادی جبران ناپذیری رو به رو می‌شد.
براساس تحقیقی که جهت پیش بینی وضعیت تغییرات اقلیمی مؤثر بر استان گلستان به عمل آمده است، میزان بارش در استان در افق سال ۲۰۵۰ میلادی تغییر خاصی به ویژه در جهت کاهش نخواهد داشت ولی مدت زمان بارش دارای کاهش خواهد شد.
این موضوع دارای نکات قابل توجهی است.
یکی از این نکات این است که کاهش مدت بارش بدون تغییر در مقدار بارش، به معنای بارش‌های سیل آسا نسبت به بارش‌های متوسط است که نمونه‌ای از آن را در پایان سال ۱۳۹۷ با مقادیری اعجاب آور ظرف ۴۸ ساعت شاهد بوده‌ایم لذا احتمال وقوع سیل بالاتر رفته و نیاز به احداث بعضی مؤلفه‌های پیش بینی شده در «برنامه جامع سیل استان گلستان» مانند مهندسی رودخانه و ساخت سدهای مخزنی و سدهای تأخیری را گوشزد می‌کند.
این موضوع همچنین به ما یادآوری می‌کند که با بارش‌های سیل آسا و کم مدت، فرصت کشاورزان برای استحصال به هنگام آب و آبیاری مزارع کاهش می‌یابد لذا باید با احداث سدهای مخزنی از روانه شدن سریع آب به دریا و محروم ماندن کشاورزان از آب جلوگیری بعمل آورد.
از سوی دیگر با کاهش مدت بارش و سرعت تخلیه آب، فرصت کافی برای تغذیه آبخوان‌ها فراهم نمی‌شود لذا انتظار می‌رود که از میزان آب موجود در آبخوان‌ها هم کاسته شود. در این حالت با احداث مخازن ذخیره آب مانند سدهای بزرگ و کوچک مخزنی، بار بخشی از تأمین آب که در حال حاضر بر دوش چاه‌ها و آب‌های زیر زمینی است، در دراز مدت به دوش آب سطحی و سدها خواهد افتاد.
یافته دیگر در این تحقیق این است که دمای هوا در دی ماه به شدت کاهش یافته و نزولات جوی به صورت برف در ارتفاعات استان گلستان به صورت ذخیره برفی در خواهد آمد ولی در بهمن ماه شاهد هوایی تقریباً بهاری خواهیم بود. این موضوع هم حاوی خبری خطرناک برای استان است و معنای آن آب شدن ذخایر برفی در بهمن ماه است.
در صورت وقوع چنین رویدادی، از طرفی شاهد سیل‌های سهمگین با تداوم طولانی خواهیم بود و از سوی دیگر شاهد خروج آبی که باید در زمین فرو رود و در بهار و تابستان منابع آب زیرزمینی و یا آبدهی جشمه ها و دبی پایه رودخانه‌ها را تأمین کند خواهیم بود. لذا در این حالت هم گزینه ساخت سدهای مخزنی، هم برای مدیریت و کاهش اثرات مخرب سیل و هم برای ذخیره سازی آب در زمستان و استفاده از آن در سایر فصول در بخش‌های شرب، صنعت، محیط زبست و کشاورزی امری ضروری به نظر می‌رسد.
با عنایت به موارد پیش گفته، به نظر می‌رسد استان گلستان کماکان نیازمند مطالعه و ساخت سدهای مخزنی بوده و در این راستا لازم است تکمیل سد نرماب در شهرستان مینودشت و سد آقدکش در شهرستان آق قلا، علاج بخشی سد وشمگیر در شهرستان آق قلا و غیره و همچنین اتمام مطالعات و آغاز عملیات اجرایی سدهای قره چای در شهرستان رامیان و سد شصتکلاته در شهرستان گرگان مورد عنایت بیشتر متولیان کشوری و استانی به ویژه در بخش تأمین اعتبارات لازم قرار گیرد.
* کارشناس مسائل آب
نظر شما